Wednesday, July 29, 2020

Хог

Сүүлийн үед хогны асуудал их хөндөгдөх боллоо.
Хөдөө очиод мал малладаг хамаатныхаа айлд очиж хэд хоноод өөрсдийнхөө хогийн уутыг хараад хотынхон бид маш их хог тарьдаг улс болохоо мэдэрлээ. Бидний хэрэглээнээс гарсан элдэв пластик сав, нэг удаагийн хэрэглээний салфетка, 00 цааснаас авхуулаад бүгдийг нь хогны уутандаа цуглуулав. Харин хөдөөгийн айлаас  бараг хог гарсангүй.
Ингэхээр бид хэрэглээгээ дахин дахин тунгаах хэрэг гарах нь дээ.

Бид байгальдаа хог хаяхгүй байх талаар их ярицгааж байгаа боловч өөрсдөө ямар их хог гаргаж байгаагаа бодохгүй байна уу даа. Мэдээж ус ундаанаас авхуулаад л бүх зүйл л пластик сав, элдэв сав баглаа боодолтой л байгаа. Хүссэн хүсээгүй л хог гарна шдээ тэгээд яах юм бэ? гэсэн асуулт хүн бүрт л төрж байгаа байх.  Харин урьд нь яаж ийм их пластик сав, гялгар уутгүй хоггүй амьдарч байсан юм болоо?
Социализмын үед дэлгүүрт ороод идэж уух юм авахдаа бүгд л өөр өөрийн гэсэн даавуун уутаа гаргаж ирээд л үсрээд л бор цаасан боодолд боолгож аваад ундааныхаа шилийг буцаж тушааж мөнгөө аваад л , сүү тарагаа хөнгөн цагаан бидондоо хийлгэж аваад л амьдардаг байсан даа. Ээж маань хүүхдүүдийнхээ хуучин хувцасаар ажлын бээлий хийж зарж олсон мөнгөөрөө бас тодорхой хэмжээний хэрэгцээгээ хангаад л амьдарч байсан гэдэг. Төмс ногооныхоо хальсыг цуглуулаад малтай айлд өгчихдөг.  Эмээ маань нэг зүгээр суудаггүй хүн байж билээ. Хааяа нэг хонь гаргаж идсний дараа  хониныхоо арьсыг элдээд л суудаг байсан сан . Сургуулиуд дээр хүүхдүүд анги ангиараа хаягдал яс , хуучин ном сэтгүүл хэрэглэсэн дэвтэрүүдийг бас цуглуулаад савангийн үйлдвэрт болон бусад үйлдвэрүүдэд  тушаачихдаг байж билээ.
 Саяхан найзууд маань Германд суралцдаг охин дээрээ очиход охин нь хогоо хаяж болохгүй шүү гээд л бүх пластик сав шилийг нь тушаагаад эргээд мөнгө болгоод авчихаж байсан талаар ярицгааж билээ.
Ингээд бодоход хоггүй амьдарч болохоор ч юм шиг. Одоо үед хаягдал дахин боловсруулах үйлдвэрүүд ч зөндөө байдаг болж харин бид дор бүрнээ хичээх юм бол  тэр хоггүй амьдарч чадах болов уу?

Monday, July 20, 2020

Үнэ цэнэ 2

Өвгүдийн минь айлтгал болгонд шахуу л дагуулах түмэн чинь гэсэн үгс хэлэхэд хнн миний хүн дагуулна гэж юу байдгийн гээд л тоохгүй өнгөрөөдөг сөн. Нэгэн удаа танил зайрангийнхаа бууралтай золгоход намайг их л зэмлэнгүй чи ухаарч ойлгосон бүхнээ үйлдээч юугаа хүлээгээд байгаа юм гээд харин үйлдээгүй бүхнээ үйлдэхгүй яаваа гэж үхсэн хойноо л харамсах байх даа гэхэд нь дотор нэг юм зурсхийгээд л өнгөрч билээ.
Наранд сууж бясалгах  дуртай надад урсан орж ирэх шүлгүүд бас л энэ бүхнийг өгүүлэх шиг

Өнгөрөн одох мөч бүрийн үнэ цэнэ
Өнөд бүтээх үйлээр чинь хэмжигдэж
Өвлөж авсан эрдэм мэдлэгээр тань соригдож
Үлдээх үрсийн араар тань тодорном
Араа үрээрээ бөхөлсөн тань
Ардын сэтгэлд нь хүрсэн бол
Ашдын зорилгод нийцсэн бол
Алдар нэр тань өнөд оршиж
Амьдрал таныг үргэлжлүүлнэм

Хэнэггүй зантай нэгэн улаачийн түүх гээд бусдад жишиг болон үлдэх түүх хэнээр дамнан үлдэх болоо? Хэлсэн үйлдсэн болгоныг чинь эрлэг дэнслэх тэр мөчид хэмжээ хязгаарыг давсан эсэхийг хэмжих болов уу хэлсэн ч хийгээгүй үйлийн өрийг тань өөрөөс чинь нэхэх болов уу? Дутуугаа дүүргэх ухааныг олж түмэн олонтойгоо хэмээ нэгтгэж чадсан уу? Давуугаа үзүүлж хэмээ бөхлөж чадсан уу?
Энэ л асуултыг өөртөө тавиж хариултыг нь өөрөөсөө хайж суутал дахин урсан орж  шүлгийн мөрүүд ийнхүү өгүүлэв

Үнэн үг өөр дээр тань биежихүйд
Үнэ цэнэ өсөж өргөн түмнийг дагуулна
Өөртөө өгсөн амлалтаа биелүүлэмгүй бол
Өрөөлийн сэтгэлийг хэрхэн татах
Чин сэтгэл байлаа гээд
Чимээгүй урсгалыг сонордлоо гээд
Үйлдэл болгож биелүүлэмгүй бол
Үүдэн хойморын ялгааг танилгүй
Үлээхэд замхрах утаа мэт хоосон
Үлдэж тэр л газартаа л хадагднам



Wednesday, July 15, 2020

Үжирхэл- Хөгжил 6

ЧИНГИС КААН-аас хэлсэн Үжирхэл- Хөгжил хэмээх шүлэг

Муу эр мэт дайнд хөгжиж мунхаглаж хөгийн болсноос үхэл утаа энгийн ба төвөггүй
Нууцаа задлан уйлж амаа уран чалчиж хөгийн болсноос ган зуд гарзгүй бөгөөд сургамжтай
Утаа мэт замхрах артай, шүлс мэт хатах ултай хөгийн болсноос амьтан байвал хоргүй
НЭУ КЭМ-гүй юманд хүзүүний махыг барж үжирснээс үхдэл, шарил Эртэй ба Артай
ХҮН дарангайлагчид зовлонгоо хэлж үжирснээс хэрээнд идэгдвэл үр удамд Эр ДЭМ-тэй
Өвчүү дэлгэн гуйж өрцтэй зээл авч үжирснээс өтний хоол болвоос өвсөнд Эр ДЭМ-тэй
Ажлыг алдаагаар хорлож, явааг яаруугаар саатуулж үжирснээс явган нь хөлд Эр ДЭМ-тэй
Малынхаа төлөө үхэж, МОНОГОУУЛ гэх нэрээ мэдэхгүй үжирч хөгжиснөөс үхэх нь ариун
Морин сүлдээ махлаж, КАУ Ир тугаа урж, ТНГР БӨӨ сүнсээ хоосолж үжирч хөгжснөөс
Мал явсан чинь КҮ ЭН-д Эр ДЭМ-тэй, хүнсэнд нэмэртэй, хорвоод хоргүй, усанд хиргүй
ХҮН хорлогч болж үжирч- хөгжснөөс үхэл утаа үхдэл хорлолгүй бөгөөд сургамжтай



Малынхаа төлөө үхэж, МОНОГОУУЛ гэх нэрээ мэдэхгүй үжирч хөгжиснөөс үхэх нь ариун

Энэ мөрний тайлалыг олох гэж нэлээн удаан бодлоо.
Малынхаа төлөө үхэж үжирч хөгжснөөс үхэх нь ариун.
Хэний юуны төлөө үхэх нь ялгаатай болж таарч байна уу? Ямар үхлийг ариун, ямар үхлийг үжирхэл гэх гээд байгаа юм болоо?
Мал гэдэг бол нүүдэлчин Монголчуудын амьдралын гол амин зуулга , ахуйг бүтээж буй танин мэдэхүйн их ухааныг хөглөгч. Энэ талаар бичиж байсныг маань уншиж үзээрэй .

https://khdelger.blogspot.com/2014/10/blog-post_2.html

Гэтэл малынхаа төлөө үхнэ гэдэг яавч ариун үхэл биш болж таарлаа. Бэхи хатны алтан сударт хариуцлага үнэ цэнийн талаар их сонин байдлаар бичсэн байдаг:

Хургыг хүн хариуцахгүй  бол хурга угаасаа үнэгүй
Хүн хариуцдаг учраас хурга үнэтэй атал
Хэн ч хариуцдаггүй учраас хөвчийн байвгай үнэгүй

Үнэт зүйлийн үнэ нь хариуцлагаар хэмжигддэг билээ
Өндөр үнэтэй болгоё гэвэл олуулаа хариуцму
Хүнийг хүн хариуцахгүй бол хурганаас дор сэг болму
Хүй элгээрээ хариуцваас хүн нь хүслийн зүй билээ
Үхүүлье гэвэл бүү хариуц үхэхийг үзтүгэй
Үйл олноороо хариуцваас хүн нь хүүн эрдэнэ билээ   гэсэн байдаг.

Мал хэдий нүүдэлчин Монголчуудын хувьд үнэ цэнэтэй ч гэлээ хүмүүний амьнаас илүү үнэтэй бил үү? Хүн хүнээ хариуцах хамтын хариуцлага гэдэг бол хүнийг бий болгох үнэ цэнэ билээ. Хүйтэн ширүүн хатуу хөтүү цаг агаарт малчин хүмүүн малынхаа төлөө яваад осолдож амь насаа алдсан талаар сонсогдож л байсан боловч хамтаар энэ хүнд хэцүү цаг уур орон зайг туулах бол малаа биш хүнээ хариуцдаг дэм дэмэндээ байх их ухаандаа өөрөө өөрсдийнхөө үнэ цэнийг бий болгох их хамтын хариуцлагыг сануулан хэлсэн айхтар гүн ойлголт байжээ. Үхүүлье гэвэл бүү хариуц гэж хатны энэ шүлэгт бичснийг орчин цагт хүн бол нийгмийн амьтан хэмээн яриж бичдэг боловч хүний төлөө нийхэмийг бид цогцлоож чадаж байгаа бил үү? Наадмын хэдхэн хоногт хэдэн ч хүн аваар осол, ус үерт амь насаа алдав түүнийг хариуцах нийгэм хүн хүнээ үнэтэй болгож хариуцаж хамаарч байгаа нь хаана байна? Монгол хүний үхэл түүний учир шалтгаан тэр бүхнийг арилгахын тулд төр засаг , хувь хүн өөрөөсөө шалтгаалах , хариуцах бүхнээ мэдэж байгаа билүү ? Нийтээрээ дагаж мөрдөх хууль журам маань хаана байна? монгол хүнийхээ төлөө хийж байгаа зүйл хир байна даа гээд дор бүрнээ үнэлэлт дүгнэлт хийж бодолхийлж байгаа болов уу? Чухам энэ л хамтын хариуцлагын ойлголтоос МОНОГОУУЛ гэх нэрний утга учир тайлагддаг билээ. Монгол хэмээх үгний эхний үе болох МОН гэдэг өөрөө бидний барих 3 гол онолын нэг . Хамтын хариуцлага буюу гэр бүлийн харилцаа бөгөөд хүн хүнээ хариуцаж хүүн эрдэнэ болгодог онол юм. Айл бүл болон дэм дэмэндээ явдаг малчин түмний гол ухамсар.  Харин энэ хамтын хариуцлагыг үл тоож хатуу бэрхийг туулах хамтач сэтгэхүй үгүй бол амин хувиа бодогч хатуу булхай хэмээгдэн хамтын нийхэмээс холдон ганцаардаж Монголоо алдана гээч л болох байх даа. Чухам тийм л хар амиа бодогчдоос болж улс орон минь хэрхэн дампуурч гуларч байгааг бид бэлхэнээ харж л байна. Гэвч хамтач сэтгэхүйг дээдлэгч ухаант өвгүд дээдсийн үр удам болсон зон олон, бие биенээ хамаарч , хариуцаж ирсэн ёс уламжлал маань байсаар байгаа бус уу.  

Гэр бүлийн харилцаа нь Чингис хэмээх амин чанарт оршму
Моныг огоуул болгох нь Монголоор амьдрахуйн цулдал
Чингис болбоос хаан эрдэнийн дээд жаяг
Чингис болбоос алтан дээд үнэний аялгуу
Чингис болбоос амьдралыг төвөггүй болгодог цаг, уур орон зай
Улс "Гэр"- ийн амьдралын сүнс бие нь Чингис байдаг
Улс "Гэр"- ийн амьдралын эзэн бие нь Монгол байдаг
Монгол улсын сүнс бие нь Чингис байдаг
Монгол амьдрал хамтын хариуцлага байдаг
Монгол хамтын хариуцлага болбоос чин, чу, хажир байдаг.


Үжирхэл хөгжил 5 нэмэлт

ЧИНГИС КААН-аас хэлсэн Үжирхэл- Хөгжил хэмээх шүлэг

Муу эр мэт дайнд хөгжиж мунхаглаж хөгийн болсноос үхэл утаа энгийн ба төвөггүй
Нууцаа задлан уйлж амаа уран чалчиж хөгийн болсноос ган зуд гарзгүй бөгөөд сургамжтай
Утаа мэт замхрах артай, шүлс мэт хатах ултай хөгийн болсноос амьтан байвал хоргүй
НЭУ КЭМ-гүй юманд хүзүүний махыг барж үжирснээс үхдэл, шарил Эртэй ба Артай
ХҮН дарангайлагчид зовлонгоо хэлж үжирснээс хэрээнд идэгдвэл үр удамд Эр ДЭМ-тэй
Өвчүү дэлгэн гуйж өрцтэй зээл авч үжирснээс өтний хоол болвоос өвсөнд Эр ДЭМ-тэй
Ажлыг алдаагаар хорлож, явааг яаруугаар саатуулж үжирснээс явган нь хөлд Эр ДЭМ-тэй
Малынхаа төлөө үхэж, МОНОГОУУЛ гэх нэрээ мэдэхгүй үжирч хөгжиснөөс үхэх нь ариун
Морин сүлдээ махлаж, КАУ Ир тугаа урж, ТНГР БӨӨ сүнсээ хоосолж үжирч хөгжснөөс
Мал явсан чинь КҮ ЭН-д Эр ДЭМ-тэй, хүнсэнд нэмэртэй, хорвоод хоргүй, усанд хиргүй
ХҮН хорлогч болж үжирч- хөгжснөөс үхэл утаа үхдэл хорлолгүй бөгөөд сургамжтай

Ажлыг алдаагаар хорлож, явааг яаруугаар саатуулж үжирснээс явган нь хөлд Эр ДЭМ-тэй
Энэ мөрний тайлбарыг хийх гэж оролдоё. Ажлыг алдаагаар хорлож гэхээр хүн бүр л бараг ойлгож байгаа байх. Аливаа ажлын хийх явцад алдаа оноо аль аль нь гардаг боловч аливаа ажлыг хийхийн тулд сайтар төлөвлөн гарах эрсдлүүдийг маш сайн тооцох хэрэгтэй гэдгийг сануулж байж болох юм. Явааг яаруугаар саатуулж үжирэх гэсэн нь олон талын өнцөгөөс хийж буй ажлаа тооцоолж, хожмын үр дагаварыг тооцоолохгүйгээр өнгөцхөнөөр асуудлыг харж сэтгэл хөдлөлөөр яаран сандран шийдсэн зүйлийн хожмын үр дагавар алдаа нь ажлыг бүрэн дүүрэн гүйцэтгэхэд саад болох нь бий. Тиймээс маш сайн төлөвлөлт , эрсдлийн тооцоолол, ажлын үр дагавар үр дүнг урьдчилан тооцоолох нь ажлыг саатуулах биш харин ч элдэв алдаа дутагдал гарахаас сэргийлж яарч сандарч тооцоололгүйгээр хийснээс бага цагийг зарцуулдаг гэж болох юм. 90 оны ардчилал цаашид бид юунд зориж байна , яаж шилжилтийг хийх вэ гэдэг тооцоолол таамаглал төлөвлөлтгүйгээр гадныхны хөөрөгдлөөр хийгдсний үрээр хэдий 30 жил  өнгөрсөн байтал маш их алдаа дутагдал гарч бидний бодож мөрөөдөж байсан ардчилал нуран унаж байгаа нь нэг тод жишээ болох байх.  Явган нь хөлд эр ДЭМ-тэй гэдэг нь хэн нэгний заааварчилгаагаар сул пал яаран сандран ажлыг хийж байснаас нэг бүрчлэн тулгарах асуудалтай тулж тэр бүхнийг давах арга ухааныг олж өөрсдөө илүү ихийг танин мэдэж явахыг явган нь хөлд Эр ДЭМ-тэй хэмээн зүйрлүүлсэн байх.