Тооцоолох эрдэм ( Тоо ба чанар 11)

Асуудлыг шийдэх цорын ганц гарц бол өөрийгөө л өөрчлөх . Энэ өгүүлбэрийн утгыг юу гэж ухаж байна? Өөрөөр хэлбэл зохицохуй гэж ганц үгээр тодорхойлж болох байх. Харин юунд яаж зохицох болж байнаа гэсэн асуулт гарнаа даа. Үүнийг хариултыг олохын тулд цаг хугацаа, орон зайг хир хэмжээгээр харж чадаж байгаагаас хамаарна. Хүмүүсийн шийдлийн үр дүн үргэлж  үүнээс хамаардаг. Өнөө маргаашаа харж гаргасан шийдвэрийн үр дүн нөгөөдөр ямар байх вэ гэдгийг харахын тулд бүтэн систем яаж ажиллаж байгааг тооцох чадвараас хамаарна. Алтан судрын тосож бэлдээд тэсэж дав гэдэг үг чухам юуг илэрхийлнэ вэ?
Нийгэмд маань түмэн асуудлууд бий , түүнийг дагаад түмэн шүүмжлэл байдаг. Аливааг шүүмжлэх шиг амархан зүйл байхгүй. Таксины жолоочтой таван үг солиод л үүнийг мэдэж болно. Гэвч бид яагаад аливааг шүүмжилдэг юм бол? Шүүмжилснээр тэр асуудлыг өөрчилж чадна гэж боддог юм болов уу? Харин тийм бол та буруу бодож байгаа магадлал тун өндөр . Өөрөөсөө бусдыг өөрчилнө гэдэг хэцүү. Харин та зөвхөн өөрийгөө өөрчилж чадна. Хоосон шүүмжилж сурсан сэтгэлгээгээ өөрчилж " Үүнийг шүүмжлэхийн оронд БИ ЮУ ХИЙЖ ЧАДАХ БИЛЭЭ? " гэж өөрсдөөсөө асуумагц бид асуудлыг бодит өнцгөөс харж эхэлдэг. Улмаар өөрсдийн сэтгэлгээнээсээ ӨӨРЧЛӨЛТ -ийг эхэлбэл бидний ШҮҮМЖИТ нийгэм ямар нийгэм болж өөрчлөгдөх бол? Зөвхөн өөрийнхөө сэтгэлгээгээ өөрчлөхийн ач тусыг ойлгож улмаар системийн сэтгэлгээнд суралцаж, бусдад сурсан эрдмээ хуваалцах гэж яваа нэгэн болж болох юм.
Бид тодорхой ажлыг хийхдээ яаж сайн хийх дээр л төвлөрдөг. Гэтэл тухайн ажлыг хийх ч шаардлагагүй байсан үе нэг биш удаа гардаг. Аливааг хийж эхлэхээсээ өмнө цэгцтэйгээр төлөвлөж хийх гэдэг сурч болох чадвар. Энэ бол орчин үеийн хэллэгээр систем инженерчлэлийн нэг хэсэг юм. Ажлыг зөв хийх тухай биш эхлээд зөв ажлаа сонгохын чухлыг хэлэх гэсэн юм. Ямар ч ажлыг хийж эхлэхийн өмнө асуух 3 чухал асуулт байдаг. Яагаад юуг яаж? Эдгээр асуултыг асуух дараалал нь маш чухал. Яагаад хийх ёстойгоо ойлговол юу хийх хэрэгтэйгээ мэднэ. Юу хийх хэрэгтэйгээ мэдсэний дараа түүнийгээ яаж хийх тухайгаа бодно. Гэвч хамгийн чухал асуулт бол ЯАГААД?
Яагаад энэ бүгдийг би хийх хэрэгтэй гэж? Яагаад энэ асуудал үүссэн юм бол? Энэ бүхнийг ойлгосон цагт ямар нэг асуудлыг шийдэхэд нэн хялбар болно. Ямар ч асуудал өөрийн гэсэн шинж тэмдэгтэй байдаг.  Жишээ нь агаарын бохирдол ихтэй байна гэдгийг утаатай болсноор нь мэддэг. Энэ бол зөвхөн шинж тэмдэг. Шинж тэмдэгийг танимагцаа бид асуудлыг нэн даруй шийдэх гэж оролддог. Улаанбаатарын утааг харснаар яагаад утаа үүссэнийг мэдэхийг хичээдэг. Улмаар хүмүүс нүүрс түлэж амьдарч байгааг мэдмэгцээ тэднийг нүүрс түлэхийг болиулахыг хичээдэг.  Гэвч бид яагаад энэ хүмүүс нүүрс түлж байгааг асуух хэрэгтэй. Ингэж гүнзгий ухаж асуусаар эцэст нь бид асуудлыг гүнд нь орох хэрэгтэй.
Магадгүй жинхэнэ асуудал нүүрс түлэх биш харин иргэд хөдөөнөөс хотод нүүж ирж байгаа шилжилт хөдөлгөөн байж болно. Тэгвэл дахиад л яагаад иргэд хөдөөнөөс хот руу нүүж ирж байгаа юм болоо гэсэн асуулт гарч ирнэ. Өнөөдөр хэн ч уур амьсгалын өөрчлөлтийг хүсээгүй боловч бодит байдал дээр дэлхий дулаарч байна. Бидний хийж буй алхамууд эцэстээ бидний хүсээгүй үр дүнг бий болгож байдаг. Бидний жижиг үйлдэл өнөөдөр дэлхийг өөрчилж байна. Хэрэв бид энэ маягаар муу нөлөө үзүүлж чадаж байгаа бол сайн талдаа ч нөлөөлж чадна гэсэн үг. 
Тооцоолох эрдэмийн гол зорилго нь асуудлын шинж тэмдэгт хариу үйлдэл үзүүлэлгүйгээр яагаад шинж тэмдэг  гарч байгаа тухай эцсийн хариултыг олтлоо ухаж асуухад оршиж байгаа юм.

Өөрийн оюун ухаандаа тунгаан бодоод
Тооцоолж дийлэхгүй зүйл гарах аваас
Ирээдүй цагийг
Зуу зуун жилээр нь урьдчилан харж
Төр улсын төвшин амгалан амьдралыг
Өтүгэ цагаас бэлдэн тооцоолж ирсэн
Ухамсар оюуныг ухан дийлэхгүй тул
Бөө гэгээн тархи
Өвөг дээдсийн оюун ухааныг
Ухан төнхчин байж
Ирээдүй цагтаа
Улс гэр, эх дэлхий хааш эргэхийг
Аливаа замд хэрхэн оруулахыг
Тооцоолон өгүүлсэн байгаа
Өвөг дээдсээсээ
Ирээдүй цагийг тунгаан асуу
Өнгөрсөн түүхийг эргүүлэн сөх
Үлгэр домгийг тольдон унш
Их засгийг тунгаан бод
Мэвдэл зохихуйг тархиндаа хураа
Энэ бүхнийг тооцоолон байж
Оюун бодлоо цэнэглэ
Түүний дараа тооцоолон бодож
Ирээдүй хойчдоо үлдээх өв судраа
Дахин бичиж үлдээх болтугай

Үнэн үг өөр дээр тань биежихүйд
Үнэ цэнэ өсөж өргөн түмнийг дагуулна
Өөртөө өгсөн амлалтаа биелүүлэмгүй бол
Өрөөлийн сэтгэлийг хэрхэн татах
Чин сэтгэл байлаа гээд
Чимээгүй урсгалыг сонордлоо гээд
Үйлдэл болгож биелүүлэмгүй бол
Үүдэн хойморын ялгааг танилгүй
Үлээхэд замхрах утаа мэт хоосон
Үлдэж тэр л газартаа л хадагднам

Ухаалаг гүн харцтай тэр нэгэн 
Урам зориг, эрч хүчээр дүүрэн
Уулзаж үг солиж үзээгүй ч 
Угийн дотно танил мэт мэдрэмж
Урьд нэгэн насандаа
Учирч бас нөхөрлөсөн мэт
Хатуу зовлонг хөнгөхөөн үүрэх
Хатан зориг түүнд нэвт шингэсэн мэт

Номин багшдаа

Хондод унасан өдрийн учрал

Хос заяаны эрхэм дусалд шингэж

Хорвоод уусах уран хөдөлгөөнөөр

Хүйн талын дээгүүр дүүлэн нисэв

  Ухаант ээжүүдийн сүүн цацлаар

  Урагшлах бүхний есөн хүсэл оршиж

  Уран биелгээнд уусгах уянга ундарч

  Урам зоригоор бүгдийг хөтлөж чиглүүлмой

Номин цэнхэр хадаг дэлгэх агшинд

Номт мэргэдийн ухааныг дэлгэрүүлж

Мөнх тэнгэрийн эрчис биед шингэн биесэж  

Мөнгөн түлхүүр зангилаа бүхнийг нээмүй

Түмэн олны түүчээ болон түг түмээр эрчис бүхэн хуйлрах болтугай!

Хөхүүд

Эргэх хорвоогийн орчил хасын дүрсэнд бууж
Ээрэм талд жам ёсыг мөнхөлнөм
Эргэн эргэн ирэх орон зай, цаг хугацаа
Ээлжлэх дөрвөн улиралыг сонорт буулгаж
Эрээлэх өнгийг уусгаж бас тодруулнам
Харин тэр л ертөнцийн өнгөнөөс хөхүүд
Хагацашгүй мөнхийн зам мөрийн холбоосыг олж
Хан тэнгэрт дүүлэн нисэж
Хөрст газартаа гишгэгдэлээ бөхөлвөө

Эрх чөлөө

Ээрэм талын салхи шиг эрх чөлөөтэй төрсөндөө би баярланам
Эргээд л энэ газартаа ясаа оршоогоод хаа нэгтээ одох болно
Эргэх цагийн аяст зөөлөрч бас ширүүссээр
Эгэлхэн нэгний хацрыг элбэн бас хайрна 
Хэн нэгний гаргасан замын эхэнд очиод
Хаа очихоо ч мэдэхгүй тэр л замаар бэдрэх үед
Хүрэх газарт минь хүргэх зам энэ мөн бил үү?
Хүсэл болсон өөрийн замыг олсон болов уу хэмээн
Хувь заяаны төөрөгтэй эргэлзэн бас шинжих болов уу
Үнэхээр би эрх чөлөөтэй юм уу
Үүргийн төлөөс шиг бас барьцаатай ч юм уу хэн мэдлээ

Зах хязгааргүй ээрэм талын салхи юу шивнэнэ вэ
Заяа тавилангийн мөнхийн ундаргаас үгс тээж
Борхон зүрхний дусал цусанд шингээж үлдээсэн бүхнээс
Бодлын гүн рүү харвах сум мэт гүн уусгана уу
Эргэх тавилангийн оноолт бүрийн ончийг тааруулж
Болзоо товын хугацааг товлон уясгана уу
Аранзал тугны намираа салхины чигт жигдэрч
Ассан галын дөл тэнгэр өөд цоргин тэмүүлнэ үү
Чив чимээгүй урсгалын эрчим хөврөн байхуйг танигсад
Биесээ таних дохиог аниргүй орчлонд сонордохуйд
Билэг ухаан аргад шингэн биесэж
Буй бүхний гал төөнөн ариусгахуй

Хорвоо ертөнцийг тэмтэрч туулаагүй хүмүүн
Хоосон чанарын мөн чанарыг бясалгаж чадах бил үү
Зовлон жаргалын амтыг амтлаагүй хүмүүн 
Үнэн худлын дэнсийг хэрхэн дэнслэж чадах
Хоруу сэтгэлийн хохиролыг амсаж үзээгүй хүмүүн
Хоосон бясалгалаар хэрхэн гэгээрлийг олох
Үйлдэж бүтээх гэж зүтгэж үзээгүй хүмүүн
Үлэмжийн чанарыг хэрхэн таних

Сүнс гэж юу вэ? үргэлжлэл

Хүмүүн нь махан биеийг олж төрөхдөө эхийн талаасаа цусны сүнс, эцгийн талаасаа ясны сүнсийг эзэн биедээ өөрийн сүнс 3 толгой сүнсийг агуулдаг. Дахин 2 бяцхан сүнс байна. Тэр нь бол хүмүүний махан биенд нь өсөн торниж байдаг .  Хүмүүн  тэнгэрт халихад сүнс нь өөрийн сүнсийг гэгээрэлд одуулсан бол тэнгэрээ өөдөө одно. Гэгээрлийг олж эс дийлсэн бол эрлэг лугаа учирна. Балчир 2 сүнс нь эргэх хорвоо дээр дахин хүмүүний биенд нь өсөн торнихоор одно.
Амьдран оршихуйн үнэнийг сүнс тархиндаа хурааж дахин төрөх балчир үрийн тархи оюунд эзэн бие нь , эзэн сүнс нь болон сууна. Эцэг эхийн яс махан сүнс нь болохоор өөрийн удмын өөрийн угсааны тамгын нууцыг шингээсэн байдаг.

Бөө гэгээн тархины судраас

Сүнс гэж юу вэ?

Амьдрал хэмээх үгний эхний язгуур үг " Амь" нь Сүнс . Сүнс байдаг байдаггүйг арга талыг хөөгч эрдэмтэд хүлээн зөвшөөрч ч , үгүйсгэж ч чадахгүй байгаа тэр л зүйл, шашиныхан болон билэг ухаантнууд " Амьдралыг үүсгэгч мөн чанар" гэж нэрийддэг зүйл бол Сүнс юм. Бөөгийн ухаанд : Сүнс нь амьсгалыг тэтгэгч, галын үүтгэгч, үүдлийг буй болгогч хий ухаар зүйл.Хий гэдэг зүйл бол оршин тогтнол нь байвч 5 мэдрэхүйд сул мэдрэмжтэй. Гэвч бидний амьсгалах агаар шиг оршихуйтай. Амь оршиж байж эд хуран цуглаж, амьд зүйл болдог гэж бөө нар үздэг. Хорвоо дэлхий дээрх сүнсийг 3 ангилдаг :

1. Байнгын эргэлтэнд байх хүмүүн, амьтан, ургамал зэргийн биеийг эрчим биеээр хангаад, ухамсар биеийг төлөвшүүлж байдаг нэг бүл сүнснүүд. Өөрөөр энгийнээр хэлбэл хүн амьтан ургамалын сүнс бөгөөд биетэй байх, үр удмаа эрхэмлэж, өнгөт орчлонгийн нарыг нэг ч болов гараг илүүтэй үзэх хүслийг биедээ тээж байдаг сүнсэн биетүүд. Тэдгээр нь сэтгэлийн их ханамж буюу сүнсний дутагдлаа бодгал биеэс нөхөж байдаг сүнсэн төрөлтнүүд юм
2. Байгал дэлхийн амь чанартай , түүнийг байлгахын хүслийн зүйт нэг бүл сүнснүүд байна. Энэ нь бодгал биеийн төвшинд ховор тохиолдоно. Хий төвшиндөө буюу үл үзэгдэх төвшиндөө арвин олноор байдаг. Байгал дэлхий болон огторгуйн ертөнцийн оюун санаа сүнсүүд . Тэд бол огторгуй ертөнцийн гэрэлтэгч бүхнээс хэм авч хүчирхждэг, оюун санаа нь байгал дэлхий , огторгуй ертөнцийг оршоон хамгаалж, зүй тогтлыг нь сахиулж байгаадаа ханамжтай байдаг Онгод нэрт сүнсэн биетүүд. Онгод хэмээгч нь тэнцвэр алдагдсан орон зайгаас биет амьдралд нөлөөлөл үзүүлэн үйлдлийн алдаа, цаашдын үр дүнг урьдаас сануулан мөхлөөс гарах арга замуудыг амьд биетэд хэлдэг. Үүгийн амьд биес ухаарч хүлээн авбал үйлдэхээр аврагдана. Түүнээс онгод хэмээгч нь өөрсдийн бие үгүй тул дангаар ноёрхон үйлдэх боломжгүй.
3. Эрчмэн саажилтаас болоод бугшмал болсон, эргэлтийн хуулиас гажсан хэсэг бүлэг сүнснүүд байна. Эд бол хий биедээ эрчим цуглуулж, хий биеийнхээ дур хүслээ бусад эрчим биеэс нөхөж байдаг. Эргэлтийн гажгаа илүү урт хугацаанд үргэлжлүүлэх хүсэлтэй бүл сүнсийг хар сүнс гэдэг. Энэ хар сүнсүүд нь бодгал болон байгал дэлхийн аливаа хэмт бүхний эрчмийн урсгалыг өөрчилж, улмаар уугуул удамшлын эсэнд нөлөөлж, уураг мэдээлэлийг алдагдуулах шинж чанартай. Өөрөөр хэлбэл амьд биеээс эрчмийг сорж аж төрнө.

Сүнсний хөгжлийг дурьдвал :
1. Нарнаас төрөн нэг эсийг нөхцөлдүүлэх чадамжтай болсон анхдагч сүнс
2. Олон эсийг нөхцөлдүүлэх чадамжтай сүнс. Энэ нь мод, ургамлын сүнс
3. Эрчмийн хатуу ширүүнд тэсвэртэй болсон хөдөлгөөнт биеийн сүнс. Эл сүнснүүд тусгайлан тархин уургийг  буй болгож дурсамж, сэтгэл хөдлөлийг илүү тод илэрхийлэх чадамжтай адгуус амьтаны сүнс
4. Орон зайд нөлөө үзүүлэх оюуны чадамжтай хүмүүний сүнс
5. Уураг биегүй ч оюун санаа, сэтгэл хөдлөлөө хадгалах чадвартай сүнс буюу хийн төлөвт сүнс. Онгод болон тийрэн
6. Хий, чийг, тоос уураг бүтээхгүйгээр амьсгал олгох чадвартай сүнс буюу цөм бүтээгчид. Галт цөмгүй гараг эрхсийн хэлбэр болон нэг ширхэг элснээс авхуулаад сарнаас ч том байж болох цөмт бодгалууд.
7. Цөмөөс том байж болох цөмт хий, чийг, тоосны урсгал бүтээгч. Энэ нь гараг, дэлхий болон галт цөмт эрхэс.
8. Галаас мөнх тогтнолыг олж гэрэлт нар, оддыг бүтээгч сүнс.
9. Орон зай, цаг хугацааг үл харгалзан орших сүнс. Үүнийг бид орчлонгийн нүх, орчлонгийн төв гэх зэргээр мэдэж байна. Бөөд үүнийг тэнгэр эцэг, бүхний эхлэл гэж нэрийддэг.

Монгол домчийн судраас

2019. 10.18

Түмэн бээрийн цаанаас

Төгөлдөр ухааныг хөглөх 

Түйтгэр зовлонгийн шалтаг шалтгаан тайлагдаж 

Түүхийн нугачаанд өндийж босох тавилан заяаг

Түм түмээр үржүүлэх түмэн ардын гэгээрэлд хөтлөх

Тэргэл саран авхай

Түгээл гэрэл бүдгэрэх цагт

Түвшин амгалангийн үүдийг сахигчдын

Төрсөн тавиланг сануулах мэт 

Тэвчээр шалгах тэр л бүхэнд

Төөрөлгүй замаа олж алхахуй нь

Төөрөг тавилангийн замыг гэрэлтүүлж

Төгс учралаар хөглөгдөн тэтгэгдмой

Аяа алагхан үрсүүд минь

Амьдралын үнэ цэнийг хэрхэн тооцохоо мэдэмгүй бол

Алсран одох цаг хугацаа нь алагхан зүрхний цохилоогоор  хэмжигдэж

Аврал энэрэлийн сэтгэлээр огшино

Огших их сэтгэлийн давалгаа намсаж 

Оргилуун бүхэн ард хоцрон үлдэхэд

Аанай л өнөөх үүрэг тавилан

Аврал эрин чамайг хүлээсээр гансарна

Атаархал үгүй

Авиртаа дийлдэж 
Атаархал хорслыг 
Асаахын оронд
Аминчхан бодлоо гээн 
Арчилж өөрийгөө тордож
Аргалж дийлэх үйлэндээ
Арга ухааныг олж
Алхам алхамаар ахиж
Амьдралын амтыг мэдэрч
Ахархан бодлоо гээж
Амар амгаланг олном зээ

Жаргах цагт ханисах нэг нь атаархал үгүй
Зовох цагт дэмнэх нэг нь хожмын нэхэл үгүй байваас андын мөр нэгдэх буй заа

Үжирхэл хөгжил 2

ЧИНГИС КААН-аас хэлсэн Үжирхэл- Хөгжил хэмээх шүлэг

Муу эр мэт дайнд хөгжиж мунхаглаж хөгийн болсноос үхэл утаа энгийн ба төвөггүй
Нууцаа задлан уйлж амаа уран чалчиж хөгийн болсноос ган зуд гарзгүй бөгөөд сургамжтай
Утаа мэт замхрах артай, шүлс мэт хатах ултай хөгийн болсноос амьтан байвал хоргүй
НЭУ КЭМ-гүй юманд хүзүүний махыг барж үжирснээс үхдэл, шарил Эртэй ба Артай
ХҮН дарангайлагчид зовлонгоо хэлж үжирснээс хэрээнд идэгдвэл үр удамд Эр ДЭМ-тэй
Өвчүү дэлгэн гуйж өрцтэй зээл авч үжирснээс өтний хоол болвоос өвсөнд Эр ДЭМ-тэй
Ажлыг алдаагаар хорлож, явааг яаруугаар саатуулж үжирснээс явган нь хөлд Эр ДЭМ-тэй
Малынхаа төлөө үхэж, МОНОГОУУЛ гэх нэрээ мэдэхгүй үжирч хөгжиснөөс үхэх нь ариун
Морин сүлдээ махлаж, КАУ Ир тугаа урж, ТНГР БӨӨ сүнсээ хоосолж үжирч хөгжснөөс
Мал явсан чинь КҮ ЭН-д Эр ДЭМ-тэй, хүнсэнд нэмэртэй, хорвоод хоргүй, усанд хиргүй
ХҮН хорлогч болж үжирч- хөгжснөөс үхэл утаа үхдэл хорлолгүй бөгөөд сургамжтай

Үргэлжлэл

Утаа мэт артай , шүлс мэт хатах ултай байхыг эзэн дээдэс хөгийн хэмээн үзээд ийм байснаас амьтан байсан бол хоргүй хэмээжээ.
Утаа мэт ар гэж юуг хэлсэн юм бол? Эргээд харахын хооронд замхран арилах утаа гэж төсөөлбөл өөрийн чинь үлдээсэн өв мөр үр 3 байхгүй байнаа гэсэн үг болов уу? Үхсний дараа нь  хэдэн өдөр гашуудсан болоод мартагданаа гэсэн үг болж таарах нь. Хэрэв та нэгээхэн зүйлд амжилт гаргаж байсан бол энэ таны мөр болон гэрэлтэж олон хүнд урам зориг болон үлгэрлэл болох гэрэлтэнэ гэсэн үг. Таны хийж бүтээсэн материаллаг өв, бичиж үлдээсэн оюуны өвийг ирээдүй хойч маань  ур ухааныг нь магтан судалж , оюуны өвийг судлан шүүмжилж бас магтаж байвал энэ бол таны ар утаа мэт замхраагүй ээ гэсэн үг . Үр хүүхэд тань нэр төртэй хийсэн үйлтэй хэлэх үгтэй яваа бол ар тань утаа шиг замхраагүй ээ гэсэн үг.
Шүлс мэт хатах ул - Энэ хэлцийн тайлбарыг хийх гэж оролдоё. Зүгээр энгийнээр махчилж ойлговол нойтон хөлөөр мөр гаргаад л эргээд харах хооронд хатчихаар  мөрийг мөшгөгчид юу ч үлдсэнгүй гэсэн үг. Арай дэлгэрүүлж ухвал хийсэн бүтээсэн бүхэн тань цаг хугацаа орон зайд үлдэхээргүй өнгөцхөн байжээ гэж болох юм.
Ийм байснаас амьтан байсан бол хоргүй гэжээ. Дахиад л бас асуулт за яахав хүн хэнд хэрэггүй ямар ч үйл бүтээгээгүй амьдарсан байлаа гэхэд яагаад амьтнаас илүү хортой гэж? Хэнийг хорлочихов? Алтан судрын хуудсыг сөхөхөд хүн амьтан 2 юугаараа ялгаатай вэ гэсэн асуулт бсан бөгөөд хариулт нь гавлын чанараараа хэмээжээ. Ухаант хүмүүн заяаг олсон мөртлөө утаа мэт артай шүлс мэт хатах ултай байх юм бол хортой бөгөөд хөгийн гэжээ. Ямар ч тэмүүлэлгүй, ямар ч нэр төргүй , ямар ч хийсэн бүтээсэн зүйл үгүй амьдарсан бол нэг бол бусдыг шулж амьдарсан нэг бол зүгээр л бусдаар тэжээлгэж тэтгүүлсэн бэртэгчин байжээ гэсэн үг үү? Ингэж амьдарсан бол бусдыг хорлож л амьдарсан гэсэн үг байж болох уу?

Үжирхэл хөгжил 1

ЧИНГИС КААН-аас хэлсэн Үжирхэл- Хөгжил хэмээх шүлэг

Муу эр мэт дайнд хөгжиж мунхаглаж хөгийн болсноос үхэл утаа энгийн ба төвөггүй
Нууцаа задлан уйлж амаа уран чалчиж хөгийн болсноос ган зуд гарзгүй бөгөөд сургамжтай
Утаа мэт замхрах артай, шүлс мэт хатах ултай хөгийн болсноос амьтан байвал хоргүй
НЭУ КЭМ-гүй юманд хүзүүний махыг барж үжирснээс үхдэл, шарил Эртэй ба Артай
ХҮН дарангайлагчид зовлонгоо хэлж үжирснээс хэрээнд идэгдвэл үр удамд Эр ДЭМ-тэй
Өвчүү дэлгэн гуйж өрцтэй зээл авч үжирснээс өтний хоол болвоос өвсөнд Эр ДЭМ-тэй
Ажлыг алдаагаар хорлож, явааг яаруугаар саатуулж үжирснээс явган нь хөлд Эр ДЭМ-тэй
Малынхаа төлөө үхэж, МОНОГОУУЛ гэх нэрээ мэдэхгүй үжирч хөгжиснөөс үхэх нь ариун
Морин сүлдээ махлаж, КАУ Ир тугаа урж, ТНГР БӨӨ сүнсээ хоосолж үжирч хөгжснөөс
Мал явсан чинь КҮ ЭН-д Эр ДЭМ-тэй, хүнсэнд нэмэртэй, хорвоод хоргүй, усанд хиргүй
ХҮН хорлогч болж үжирч- хөгжснөөс үхэл утаа үхдэл хорлолгүй бөгөөд сургамжтай


Энэ шүлгийг эзэн хааны бидэнд хэлэх гэсэн ухаанаар тайлж ухах гэж оролдох уу?

Эхний мөрийг уншаад л гайхаж эхлэх юм байна . Муу эр дайнд хөөрөв гэж хэлц үг олны дунд байдаг даа. Юуг нь ч мэдээгүй байж зөв буруугаа ч ялгахгүй байж бусдыг дууриаж далдагнахыг хэлээд байх шиг байгаа юм. Аливаа зүйлийн зөв бурууг өөртөө дүгнэж цэгнэж хожмын хор хохиролыг таниж байж дайн буюу аливаа дайсагнасан харилцаанд үг үйлдлээрээ холбогдож бай гэсэн сануулга. Одоогийн сошиал аман дайнд нэг нь нэг талаас нь хараад бичсэн өнцөгийг эсвэл хэн нэгний санаатайгаар турхисан турхилтыг өдөөж учрыг нь өөртөө тунгааж үзээгүй байж  хөөрцөглөн өнгөцхөн байдлаар эв эеийг нурааж талцах явдал их байгааг сануулаад хэлчихвүү дээ гэмээр. Аливаа асуудлыг олон талын өнцөгөөс нь харж тунгааж том зургаар нь харах юм бол өнгөцхөн бодсон бодлоос илүү зүйлийг олж харж тэр асуудлаас гарах гарц шийдлийг олох нь чухал болохоос хоосон хоорондоо талцан хэрэлдэх нь бүүр ч илүү асуудлыг төвөгтэй болгож эв эеийг сүйдлэх хортой төвгийг бий болгодог гэмээр 

Нууцаа задлан уйлж амаа уран чалчиж хөгийн болсноос ган зуд гарзгүй бөгөөд сургамжтай

2 дох мөрийг уншаад асуулт гарч ирнэ. Тэр нь нууц нь юу юм болоо ? Тэр нууцыг задлахад гарах үр дүн нь ган зуднаас илүү гарзтай болохоор юу байж болох уу?  Тэр бүү хэл утаа мэт замхрах артай гэхээр шүлс мэт хатах ултай гэхээр юу байж болох вэ? Монголчууд удмын дархан нууцтай улс гэдэг.  Чухам өөр өөрсдийн удмын дархан нууцаа хадгалж өөрийн удмын үнэ цэнийг бэхжүүлдэг байж болох уу? Зарим нь оюуны их чадамжтай эрдэм номоороо бусдадаа гайхагдан үнэлэгддэг байхад зарим нь уран нарийн хийцийг урлаж бүтээх өндөр чадамжтай байх эсвэл зарим нэг нь эмч домчоор мэргэшиж удам удмынхаа өвгүд дээдсүүдийн хурааж хуримтлуулсан туршлага ололтоороо бусдыгаа эмнэж домнож чаддаг байх жишээний . Орчин цагт компани болгон өөрийн бизнесийн нууцыг хадгалж тэр компани өөрийн үнэ цэнээ бий болгодог шүү дээ тэрэнтэй адилтгаж бодох юм бол тэр л бизнесийн нууцаа хадгалж улс орныхоо хөгжилд нэмрээ оруулж чадаж байгаа нь тухайн компанийн үнэ цэнэ болж ирээдүйгээ бататгаж байгаа хэрэг . Чухам үүгээрээ эв эеийг бататгаж бие биенээрээ дутагдах чанарыг хадгалж байж болох л юм. Бас бие биедээ өөрсдийн давуугаа үзүүлж үнэ цэнээ баталгаажуулж байж болох уу? Тэгж байж л утаа мэт замхрахгүй эв нэгдлээ бататгаж тусгаар улсаа бүрэн болгож чаддаг байж болох
За бүүр амарханаар бодвол хийж чадахгүй юм бол дэмий чалчиад яахав ч гэж байгаа ч юм уу ккк

үргэлжлэл бий

Бүтээхүй

Хэдэн жилийн өмнө нэгэн буурал намайг үр минь чи бага сага зүйлийг ухаарч харин одоо ухаарсан бүхнээ үйлдэх л хэрэгтэй дээ гэхэд юу үйлдэх ёстой юм болоо гээд л гайхаж билээ. Тэгэхэд өнөөх буурал үхсэн хойноо үйлдэхгүй юу хийж байв даа гээд л харамсана даа гэхэд нь  үхсэн хойноо яагаад тэгж бодох юм болоо гэж бодосхийгээд л өнгөрсөн л дөө . Саяхан Эр заяаг тэгшлэх овооны үйлэнд яваад буцах замдаа гэнэт л хийж бүтээгээд зүтгэж яваа нөхдөө хараад өвгүдийн оронд өөрийгөө тавиад бодсноо улаач гэх хэдэн нөхдөөр үйлээ хийлгэх гэж ядаж байгаа өвгүдээ ойлгоод хий хоосон оюун санаа болчихоод л хийхгүй байгаа залхуунуудыг хийлгэх гэж толгойгоо гашилгаж байхаар өөрөө сэв хийтэл босоод өөрийн махан биеэ хөтлөөд хийж бүтээх үйлээ тодлоод үхсэн ч хийсэн мөртөө хэлэх үгтэй байхын учгийг бага сага гадарлах шиг болов. Сайн бүхнээр жишиглэн үлгэр дууриал аван, зүрх сэтгэлийнхээ дуудлагыг сонордож, залхуу хойрго, болхи, шантрамтгай зан бүхнээ дийлэх ухаанаа цогцлоож чадваас онгироо сагсуу бардам авир бүхнээ татаж чадваас ардаа үлдээх мөртөй  үйлийг бүтээх бие сэтгэлийн тэнхээтэй иртэй байхад суралцах л байх даа.
Тэр үйл минь тэгээд юу юм болоо гээд л зөндөө бэдчин бусдаас хайж байсан боловч би яг өөрөө юу хийж чадах вэ гээд өөртөө итгэн эхний алхамуудаа хийж үзэхэд харин ч бүүр санасныг бодоход үйл маань их л бүтэмжтэй эхэлж байх шиг санагдав. Тэгээд яагаад би өдий болтол өөрийгөө голж өөрийнхөө хийж чадах бүхнийг бусдыг хийх биз хэмээн хойш суусан юм болоо гэж гайхахад хүрсэн юм.

Амин чанар ( Тоо ба чанар 10)

Тооны ухаан гэж агуу зүйлийг хүн төрөлхтөн нээсэн юм бол тэр юугаараа тийм агуу юм бэ гэсэн асуулт гарнаа даа. Алтан судар бол тэр чигээрээ тоо. Бүх зүйл тоотой холбоотой. Яс тас бүгдийг нь тоолоод олоод тавьчихдаг л юм байх даа л гэмээр...

Хамгийн бага тооноос нь эхлэх юм бол   1 гэж юу вэ гээд л хүүхдийн дууны үг гарч ирэх байх даа. 1 гэдэг бол бүхэл гэсэн үг гэж ухвал түүний дотор тоолж барашгүй их зүйл байгаа л байх. Харин тэр бүхэлд нэгдэх ухааныг өөр өөрийн онцлогоор, өөрийн хэмээр нэгдэж,  нэгэн бүхлийн нэгэн эрэг шураг болох нь тухайн нэгж болгоны өөрөө өөртөө эзэн болох эзэн эрх юм гэж ухаж болохоор. Нэг л нарны дор амьдран орших нэг л эх дэлхийн үрс гэдгээ ухаж түүнийгээ он он дамнуулан мөнх амьдран оршоох их зорилгыг нэгэн бүхэл гэж ухаж чадвал тооны ухааны 1 ын тооны агууг хүн бүр ухах бизээ.
2 гэж юу вэ ? Хосоор амьдрах амьдралын жамаар гэр бүлийг үүсгэх тоо гэж харвал морин хуурын хос чавхдаснаас хичнээн уран тансаг аялгуу урсан гардаг билээ хэмээн зүйрлэн бодвол хосын заяанаас үр хүүхэд өсөн бойжиж амьдралыг цэцэглүүлэн ургах нь тэр л аялгууг дуурсгахтай агаар нэгэн гэмээр
3 гэж юу вэ? Хий чийг тоосноос эх дэлхий бүрэлдэн тогтож энэ дэлхий дээр амьдран орших ухааныг хүн төрөлхтөний туулж өнгөрүүлсэн их түүхийн ой санамжаас улбаалан өнөө цагийн шийдлээр ирээдүй хойч минь үлдээж өгсөн газар нутаг,  өв их соёл , мэдлэг , оюун ухаанаар  хөглөгдөх өнгөрсөн, одоо,  ирээдүй хэмээх цаг хугацааны хэмжээсээр холбон тунгааваас 3 ын тооны агууг магтан дуулахаас ч яах билээ.
4 гэж юу вэ? Хас тэмдэг санаанд бууж байна. Жамын тэмдэг ч гэдэг. Жам гэж юу юм бэ? гээд дахиад л асуулт гарч ирнээ дээ. Аливаа зүйлийн давтамж чанар гэчихвэл өөрсдийнхөө  тухай , байгал дэлхий дээрх аливаа юмс үзэгдлийн зүй тогтол , бас Монголчуудын хүн төрөлхтөний түүхэнд онцгойрон гарч ирсэн цаг хугацааны  давтамжийг төсөөлөн бодож дүгнэлт  гаргаж болох л юм .
5 гэж юу вэ? Том зүйл бодолгүй энгийнээр сургуульд байхдаа үнэлүүлж байсан дүнгээр төсөөлөөд үзье л дээ. Сурсан мэдснээ 5 хүртэл тооны үнэлэмжээр үнэлүүлдэг байсан даа.
Зөв үү 5 уу ? гэж нэг хэлц МТТТ судар байдаг санаанд орж байна. Яагаад заавал таваар үнэлдэг бсан юм бол ? Мэдээж одоогийн хүүхдүүдийн үнэлгээний систем арай өөр л дөө. Монголчуудын хувьд гарын таван хуруу бүгд л өөр өөрийн онцлогтой, нэртэй, үүрэгтэй байсан гэж бодвол тэр бүрийн онцлогийг шингээх гарын алганд  ямар нууц байгаа бол?
6 гэж юу вэ? Эх үрэн 6 зүйл гэх үгс бурхан шашинд ч бий нар сар эх дэлхий түүн дээр амьдрах амьтай ургамал амьтан , оюун ухаант хүн,  сүнс энэ бүхнийг бүхэлд нь хэлээд байх шиг байгаа юм.

Гэх мэтээр хүн бүр л тоо бүрийн цаана нуугдах агуу их мэдлэгийг ухаж төнхөх аваас чанар гээч нь бүрэлдэн нэгэн бүхэл рүү чиглэх ухаанаа хөглөх нь тоо ба чанарын холбоосыг тодотгож амин чанар гээчийг ухах байх. Өөрөөр арай энгийнээр хэлбэл амь бүхнийг оршоох агуу нэгэн бүхлийн нэг хэсгээ ухаж тэр л нэг бүхлээ оршоон байх зам мөрд нэгдэх болов уу гэсэн л санаа  болов уу. Хэрэв тэрэнд нэгдэж чадвал амин чанар нь үүсэх бизээ.

Эрдэм боловсролыг оройлон залж
Мэдвэл зохихуйг мэдлэгтээ хурааж
Зорилго хүслээ нэгтгэн хурааваас
Амин чанар нь бүрдэх билээ
Өвөг дээдсийн эрдэм сургааль
Оноч мэргэн үг үсэг бүр нь
Орчлон хорвоогийн жамыг тухалж
Оройн дээд мэдлэгт нь хөтөлнө
Хөтөлсөн мэдлэгээ зорилго болгож
Эл биеэ тэгшлэн засвал
Амин чанар нь үүсэх билээ
Хүсэл тэмүүлэл эрдэм боловсрол бүр нь
Мон амин чанар нь билээ

Үглэж дуудсан бүхнээ
Үйл болгон буулгах мөчид
Үгсэж хэлцэх чигийг тодруулж
Үйлдэл болгох эрдэм бүхэн 
Үзэж туулсан бүхнээр хөглөгдөж
Ухаан болон хөг аялгуунд нэгднэм
Аялгуу урсах тэрхэн мөчид
Амин чанар хөглөгдөн
Ардын сэтгэл нь уясаж
Аялгуу дуугаар хэмээ нэгтгэж
Агуу төрийн үндэс болмой

2019.08.05

Үглэж дуудсан бүхнээ
Үйл болгон буулгах мөчид
Үгсэж хэлцэх чигийг тодруулж
Үйлдэл болгох эрдэм бүхэн 
Үзэж туулсан бүхнээр хөглөгдөж
Ухаан болон хөг аялгуунд нэгднэм
Аялгуу урсах тэрхэн мөчид
Амин чанар хөглөгдөн 
Ардын сэтгэл нь уясаж
Аялгуу дуугаар хэмээ нэгтгэж
Агуу төрийн үндэс болмой

Нийлж бүтээсэн бүхнийг оршоох цаг хугацаа 
Нэгдэж бутарсан түүхээс сургамж аван урсаж
Нисэн дүүлэх хүсэл тэмүүлэл тэнгэрт тулваас
Газар эх хэвлийдээ тосон авч гарз үгүй оршоох ухаанаар хөгөлмой.

Уусалт

Эргэх орчлонгийн эрээн бараанд
Энэрэл хайрыг эхийн сэтгэлээс мэдэрч
Ээрэм талын бартааг туулах
Эрч хүчийг олсон бол
Эрхэм хайрыг түмэндээ түгээж
Эрчим бүхнээр тархиа тэтгэж
Ээж аавын үлдээсэн бүхнийг
Энхрий үрсдээ үлдээх эрдмээр
Энэхэн биеэ ухаанаар хурцалж
Эргэх тавиландаа эзэн суумой
Үлэмж хайрын мөнхийн орчилд
Мөн чанараар уусах ахуйд
Мөнх тэнгэр ивээлээ хайрлаж
Мөрөн голын урсгал жигдэрмой
Хан тэнгэрээс буух хурыг
Хатуу үнэнээр тосох аваас
Хайрын аялгуу зүрхэнд уянгалж
Хан хорвоод уусах ажаамуу

Оюунд буух үгс

Амьдралын урсгал дунд сэлэх жараахайд урсгал сөрөх тэнхээ байдагтай адил алхам алхамаар дөхөх зорилгоо хараагүй хүнд аз эзийн оноогоор бүтээх үйл тохиох нь буй. Харин аз жаргал гэдгийг юу гэж ухаж байгаагаас аз эзийн оноо ончоо олсон эсэх нь хамаарна. Эз гэж юу юм бэ? Эрхэмлэх нэгэн үйлийнхээ учгийг алдахыг хэлнэ. Харин алдааны хохиролоос учгийг зуурч чадвал азын оноо өөрийг чинь бүтээж алхам алхамын зайгаар мөнхийн утга руу дөхөх буй заа. Алдаж онож олоогүй гэх алтан дээд гэриэ тэгээд юу гэсэн үг вэ? Амьдралын утгыг ухаж байж алдар хүндийн оройд мацсан ч алдар хүндийн далайд хөл алдах нь алга урвуулахтай адил амархан зүйл. Харанхуй ангалын ирмэг дээр алхах амьдралын үнэ цэнийг тооцож сурах хоёрт л алхаа гишгээний алхам хэмжигдэж амьдралын мөн чанарт гүн шингэнэ. Уусалт гэж энэ. Ухааны цараа тэлэгдэж оюуны бядаа нэмэх тусам урсгал усыг даган сэлэх удмынхаа үйлийг танин олох учиг үргэлж ундарнам. Хүслийн дээдэд хүрсэн байлаа ч хүмүүн заяанаас холдож чадамгүй ээ. Хүрэх алсыг ухсан байлаа ч хүндлэлийн орчныг буй болгох нь амьдралын үнэ цэнийг тодорхойлно доо. Хайр гэдгийг энгийнээр ухвал хагацал гунигийн ч үнэ цэнийг ухна. Харин тэнхээт оюуныг буй болгож гэмээнэ тэнгэр мэт гүн орчилд ууснам зээ. Ухаарал сэхээрэл хоёрт төөрч одох нь их ч гэлээ ухаарал сэхээрэл хоёроос олз үүрэх нь харин уужим сэтгэлийн таниа мөн. Түнэр харанхуйд гэрэл асахад татагдах олон их учраас түнэр харанхуйг гэрэлтүүлэх тэнхээт оюун, тэнхээт биед сууж тавилан заяандаа хөтлөгдөн түмэн олны төлөө бие сэтгэлээ зориулах төрмөл заяагаа танин  орчлонгийн үнэнд уусна даа. Ууссан тэр оюун биенээс салж тэнгэр болон үрсээ хамгаалж тэр л нэгэн заяанд дахин дахин бууж тэвэрсэн үрээ хайрлан тэтгэх нь орчлонгийн жам бөлгөө.

Бид хэн юм бэ?

Бид хэн юм бэ гэсэн асуултыг тавихаас өмнө би хэн юм бэ гэсэн асуулт зүй ёсоор гарна. Энийг хүн бүр дотроо тунгааж байгаа биз. Бидний ухамсар юун дээр төвлөрөх ёстой юм бол?
Бид гэж хамааруулж байгаа нь газар нутаг, хэл соёл, яс цус үндэс нэгтнүүд л гэсэн санаа гэж ухвал Монголчууд гэж нэрлэгдэх хүмүүс бид ер нь хэн юм бэ гээд өргөсөөд ирнэ.
Их түүхийн хэлхээ холбоо ,  Эзэн Чингис хааны түүх байгуулсан эзэнт гүрэн энэ бүгдийг өнгөрсөн баларсан юм гэж үзээд одоогийн бид хэн юм бэ гэж асуугаад үзвэл ямар хариулт гарах болоо?
Ямар ч хүн өөрийн  туулж өнгөрүүлсэн амьдрал, алдаж оносон бүхэн , хуримтлуулсан туршлагагүйгээр өөрийгөө хэн юм бэ гэж тодорхойлж чадахгүйтэй адил хэрэв бид хэн юм бэ гэдэг асуултыг өөрсдийгөө юунаас хаанаас ургасан юуны хэний үр вэ гэдгээ тодорхойлоход хэцүү л болох байх.
Америкчуудыг аваад үзье л дээ. Энд тэндээс хуран цугларч нэгэн шинэ тивийг эзэгнэн сууж тэндээ өөрсдийн засаг захиргааг цогцлоосон байсан ч гэсэн тэдний тэр цогцлоосон бүхэн ямар нэгэн осёл иргэншилээс үүсэж бий болж баяжуулсан л зүйл.
Тэгвэл бидний соёл хаанаас эхтэй вэ?

Хүн төрөлхтөн маш олон соёл иргэншлээс бүрэлддэг ч үндсэн 2 соёлд л хуваагдах болов уу?
- Суурин соёл
- Нүүдлийн соёл

Орчин цагийн бидний дотор хотынх хөдөөгийнх гэсэн ялгаа байдаг. Энэ ялгаа суурин соёлын хэм хэмжээг хир ойлгож зохицож чадаж байгаагаас хамаараад л байх шиг . Хотод арай эрт ирж сууришсан нь суурин соёлд арай эрт хэвшсэн сүүлд ирэгсэд нь нийтээрээ нэг газар бөөгнөрөн амьдрах соёлд арай суралцаж дадаж амжаагүйгээрээ ялгагдаж байгаа нь тэр.   Гэвч уг гарвал нь ижилхэн л нүүдэлчид. Тэр битгий хэл одоо дэлхий дээр үлдээд байгаа сүүлийн нүүдэлчид гэх.
Ер нь биднээс өөр нүүдлийн соёлтой улс орон байгаа болов уу?
Тэгвэл нүүдлийн соёл суурин соёл 2 гэж ангилах гол ялгаа юу вэ?
Нэг газраас нөгөө газар луу нүүдэллэн амьдрахыг нүүдэлчид гээд байна уу эсвэл арай өөр ойлголт байна уу? Жишээлбэл хятадууд байна. Дэлхий даяар хятадууд тархан энд тэндгүй Чайна таунаа байгуулан амьдарч байна . Тэд бас нүүдэлчид үү? Хариултыг үгүй ээ гэж ихэнх хүмүүс хэлэх л байх . Ямар хэмжүүрээр тэгж үгүйсгэж байгаагаа дор бүрнээ тунгаагаад үзээрэй.
Хятадуудын соёл  суурин соёл.  Европчуудын  соёл ч бас суурин соёл . Газар тариалан эрхэлж эхэлсэнээс үүдэлтэй бөгөөд  суурьшин амьдрах бүх нөхцөл бололцоогоо техник технологийн  хөгжил дэвшилд  тулгуурлан улам улам том том хот суурингуудыг байгуулан үйлдвэрлэл худалдаа арилжааг хөгжүүлэн  дэлхийн эдийн засагт том тоглогч болон хөгжсөөр л байна.
Монголчууд бид ч гэсэн  одоо энэ бүхнийг даган аажмаар хотжилт руу шилжин хүн амын ихэнх хэсэг нь хотод амьдарч байна. Энэхүү хотжилтоос үүдэлтэй мөн ч их асуудал үүсч байгааг надаар хэлүүлэх юу байхав дээ. Бодвол бас суурин соёлтой гэх эдгээр хөгжилтэй улсууд энэ бүхнийг туулаад ирсэн болохоор тэднээс бас яаж суурьшин амьдрах ёстойг суралцах л хэрэгтэй байх. Хор хохиролтой ямар асуудлууд суурин соёлтой ард түмний өмнө тулгарч байгаа болоо? Хот бүрийн өмнө тулгардаг хогны асуудал, агаарын бохирдол, хүн амын эрүүл ахуй, хөдөлгөөн болон хүнслэлтэй холбоотой янз бүрийн өвчлөл хүмүүсийн стресс ихсэх асуудлууд хөгжилтэй гэх энэ суурин амьдралын хэв маягтай хөгжилтэй орнуудад үүсээд эхэлжээ. Тэр битгий хэл хүн амынх нь зарим хэсэг их хотжилтоос залхаж хөдөө гарч амьдарч эхэлсэн бололтой.
Түүхээ эргээд харах юм бол дэлхийд урьд хожим нь хэний ч байгуулж байгаагүй их гүрнийг цогцлоож байсан хүчирхэг монголчууд яагаад өнөөг хүртэл  нүүдэлчин хэв маягаа хадгалаад үлдчихэвээ гэдэг асуулт гарах байх
 Тэгвэл нүүдлийн соёл гэж ер нь юугаа яриад байгаа юм бэ ? Тэр ер нь бидэнд тийм чухал зүйл мөн юм уу?
Уг гарвал нь мал ахуйтай холбоотой байх л даа. Нүүдлийн мал ахуйг даган нүүдэллэн амьдрах амьдралын хэв маяг юм байна гэж ухвал суурин соёлоос юугаараа илүү юм бэ? Лав илүү гэх зүйл харагдахгүй үнэн хэцүү амьдралын хэв маяг юм биш үү? Хэн тэгээд л хэдэн мал дагаад л нүүдэллээд амьдарч байдаг юм. Халуун байранд телевизээ үзээд л өөртөө тохирсон ажил байвал хийчихээд л хотод тохь тухтай амьдараад болоод л байна даг. Тэр нь ч тийм шүү. Гэхдээ ч нөгөө талаар нь харах юм бол малчид маань техник технологийн үр шимийг хүртээд мэдээлэлээс хоцрохгүй амьдралын хэв маягаа сайжруулан тохь тухтай мал аж ахуйгаа түшиглэн бас л амьдраад л байна. Бэлчээрийн мал аж ахуйгаа улам сайжруулан хамтаар бэлчээр уул усаа байгаа байдлаар нь хадгалахын тулд тордож байгалийн тэнцлийг хадгалан амьдарч байгаль дэлхийтэйгээ аль болохоор хоргүй зохицон амьдрах хэв маягаа хадгалсаар иржээ. Харин бид малынхаа түүхий эд , үр шимийг боловсруулах өөрийн онцлог сор бүтээгдэхүүнээ бий болгон дэлхий нийтэд эко бүтээгдхүүн , эко аялал зуучлал, сэтгэлийн амар амгалан, онгон зэрлэг байгаль , байгал дэлхийд хоргүй зохицон амьдрах эрдэм мэдлэгийг түгээх ахуйгаа цэгцэлж чадах юм бол манай улсын ирээдүй гэгээлэг байх бизээ.
Энэ бүхнээс дүгнэх юм бол  бидний энэхүү нүүдлийн соёлын хэм хэмжээ суурин соёлтой улсуудтай зэрэгцэн оршиж илүү дутуугаа нөхөн орших нөхцөлдөөг бүрдүүлэн суурин соёлын хор хохиролыг тэднээс урьдчилан таниад энэхүү байгал дэлхийтэйгээ хүйн холбоогоо хадгалагдан үлдэх ёстойг бидэнд сургаад байна уу гэлтэй.
Тэгэхээр нүүдлийн соёлоо хамгаалан тусгаар орших нь газар нутаг, яс цус үндэс угсаа, нүүдлийн ахуй соёл, түүнд тохирсон хууль ёс жаяг, түүнийг ухамсарласан хүн бүрийн ухамсараар хадгалагдан үлдэх нь .
Бид бол нүүдлийн соёлыг хадгалагчид .

Өв Гүн сүлд

Нар сар гал төрийн сүлдэнд орших энэ дүрсийг мэдэхгүй хүмүүн гэж үгүй билээ. Гэвч үүний утга учрыг мэдэх нь хэд байгаа бол ? Яагаад бүхний дээр оршдог юм болоо ?
Нар Сарны  дор амьдран оршиж байгаа тул орой дээр байхад эргэлзэж тээнгэлзээд байх хэрэг нээх байхгүй биз.
Харин гал яахаараа нар сарныхаа дээр байдаг билээ? гэсэн асуулт бол байж болох л асуулт . Энэ асуултын хариултыг олох гээд үзье л дээ.
Гал бол хүн бүлийн хамтран амьдрахуйн анхны эв нэгдлийг илэрхийлэгч гэж үзвэл Төр гэдэг угаасаа гал бүлүүдийн буюу гэр бүл тэлэн томорсоор төр улс гэсэн өргөн утгыг агуулах болсонтой холбоотой ойлголт болоод явчихна.
Ингээд галыг гэр бүлтэй холбож бодох юм бол эртнээс галын ёс заншилтай Монгол түмэн гэр бүлийн нандин харилцааг эрхэмлэж алдаа оноондоо ухаажин, үргэлжид дэвшин явахын гол сэтгэхүйг хөглөсөн байх нь.
Анзаарсан бол гал  3 дөлтэй  байдгийг  нь язгуурын амь үүтгэл Гал - Тэнгэр чанар, Оршихуйн дээд тэтгэгч Гал -Нар, итгэл сэтгэлийн Гал- Зүрхний нар нэгдэж чадсан цагт сая Монгол түмэн Мөнх Гал болон мандан бадрахыг билэгдсэн байж болох юм . Энэ бүхнээс дүгнээд бодвол гал бол нэгдэн нийлсэн ард түмний хамтран хариуцахын дээд ухамсар,  түүнтэй холбоотой ёс заншлын дээд илэрхийлэл болон мандан бадрахын билэгдэл болон төрийн сүлдний дээр орших болжээ гэж тайлж ухаж болох л юм.
Галын тахилга галын үйл бол гал голомтын ноён нурууг өргөж, сүнс сүлдийг тэтгэж, нэгэн хариуцах толгойн сэтгэл зүйн төв байдлыг олгон хамааруулах үйл гэж Өрөг цадиг тамга сударт өгүүлсэн байдаг ба үүнийг өнөө нэг толгойтой олон сүүлтэй могойгоор төсөөлж болох юм. Харин  тэр тэтгэгддэг сүнс сүлд гэдэг нь юу юм бэ ? гэсэн зүй ёсны асуулт гарч ирнээ дээ. Сүнсийг би өвгүдийн буулгасан судар номноос  амийг тэтгэгч эрчим бөгөөд мэдээлэлийг хадгалагч  хэмээн ухдаг  ба хир сайн муу мэдээлэл хадгалж байгаагаасаа  хамаарч сүнсний мөн чанар тодорхойлогддог байх .  Сайнаас нь үлгэрлэл авч, саараас нь сургамж авах нь сүнстэй харилцагч нарын төлөвшлөөс  тэтгэгдэх мөн чанар нь  хамаарах болов уу. Харин сүлдний тайлбарыг олох гэж судрын хуудсыг эргүүлж суугаад Үнэний онол нь сүлд буюу харилцаа болдог гэсэн хэсгийг олж уншсан бөгөөд нийтдээ харицахыг сүлд гэдэг юм гэжээ.
Хүн өөрөө өөртэйгөө харилцдаг, өрөөлтэй харилцдаг, бусадтай харилцдаг. Үүнээс өрөөл гэдгийг  өөрийн орны хүн , бусад гэдгийг харь орны хүн гэж ойлговол " Сүлд " онолоор бусад буюу харь оронтой харилцаж, "Тархин онол"-оор нийт дундаа харилцаж, харин өөрөө бол "Чин онол"  - оор гэгээрч явах ёстой юм. Их засгийн онол ийм 3 чигт бодлоготой юм бол 3 дөлт галт засаг гэж төрийн найман цахаа дээр өгүүлсэнийг төрийн сүлдэн дэх галын учиг гүн болж таарч байна.  
Өв Гүн сүлд гэж яагаад нийтлэлээ нэрлэсэн юм болоо гэж олон хүн бодож магад. Энэ сэдвийг ухсаар байгаад Өв бүхэн маань ийм л Гүн ухааны онолтой юмаа  гэсэн тайлбарт хүрж болох юм .  Төрийн минь сүлд хийморь мандан бадрах болтугай .

Үхдэггүй долоон голтой Монгол

Үхдэггүй долоон голтой Монгол гэдэг яриа сонсож байсан уу?

Түрүүний бичлэгт хүчирхэг 550 шалтгааны эх 7 харын тухай дурьдаж бичсэн билээ.
 Сувдаг
Тачаал
Аархал
Мунхаг
Атаархал
Шунал
Хонзон

Яагаад л дахин дахин энэ 7 г дурьдаад байгаа юм болоо гэж дотроо нэг тунгааж үзээрэй. Доорхи сэдэвтэй маань холбоотой болохоор дурьдсан юмаа.

Мандан бадарч байсан үеээс маань хойш бид хэрхэн доройтсон  бэ ?  Чухам ямар арганд ороод бид ингэтлээ доройтчихвоо гэдэг асуулт хүн бүрд л байдаг  биз.
Эхний нэг арга бол  архинд оруулах. Одоо цагт сархаданд толгойгоо мэдүүлэгчид архи л олж ууж байвал юун эхнэр хүүхэд, юун эх орон зөвхөн өөрсдөө согтуурч жаргаж байвал болоо гэж эндүүрсээр архин далайд живэж олон ч сайхан хөвгүүд охидыг маань  үгүй болгож орхисон доо. Гэвч архи сархадаас холхон байгаа хэдийг нь яаж доройтуулж болох бол?  Буруу бүхнийг магтан зөв бүгдийг нь үгүйсгэхэд  магтагдсан буруу нь онгирон сагсуурч бодлын жаргалд умбаж буруу бүхнээ шүтсээр уруудан доройтсон. Хоосон магтаалд үл автагсад бас байж л таараа. Тэгвэл  аминч зоргоор болгож хар шуналаар тэжээх бас арга байх бөгөөд түүнд автагсад  хагартлаа баяжсаар өрөөл бусдыгаа  болон газар дэлхий, ан амьтан бүхнийг  хохироон өөрийнхөө үр хүүхдийн амьдрах орчлыг сүйтгэж доройтож устгагддаг байх нь .Гэвч бас энэ бүхэнд авталгүй үлдэгсэд байсаар байвал бас нэг өөр аргыг хэрэглэдэг байх нь . Энэ нь хийж чаддаг бүгдийг нь бэлдэж өгөөд бусдыг би зарж байна хэмээн сэтгүүлж өөрсдийг нь ямар ч чадваргүй болгож хувирган доройтуулах арга бас байдаг ажээ.  Гэвч энэ бүхэнтэй тэмцэлдээд даваад гараад ирвэл хооронд өрсөлдүүлж бие биенээ үгүйсгэж эвийг нь эвдэж жам ёсны үнэнээс нь салгаж бас доройтуулдаг байна. Энэ бүхний учрыг ухаж үлдэгсдийг өөрийг нь өөрөөр нь доройтуулах нэг арга бол өр зээлэнд дуртай болгох арга бас байна гэнээ . Өр зээл тавьдаггүй өөрийн чадлаар бүхнийг бүтээх хэдийг нь  доройтуулах арга бас байнаа.   Харийн сайхан болгонд шүтүүлж харийн шашин шүтлэгт оруулж хохиролын цаана жаргал ирнэ хэмээн алсын зам мөрийг нь бүдэгрүүлж мохоох аргыг хэрэглэдэг байх нь . Заншил бусыг шүтдэггүй хэдийг яаж доройтуулсан байх вэ гэвэл амьтай бүхнийг нь мөнгөөр орлуулж алт мөнгөөр бүгдийг үнэлдэг болгож алах бас арга байдаг ажээ . Байгал дэлхийтэйгээ амин шүтэлцээтэй оршдог малч ухаанаас нь холдуулан салгаж мөнгөнд эдэнд шүтүүлэх энэ аргаас үлдэгсэд бас байдагуудыг нь   бусдаас нь өөр хэмээн ялгаруулан бүлэг бүлгээрээ ялгаран хооронд нь тэмцэлдүүлж, бие биенээсээ өшөө аван өөрөө өөрсдөөр нь устгуулах бас арга байдаг ажээ. Ёстой л яасан үхдэггүй долоон голтой Монгол вэ ? Тэр долоон гол нь тэгээд юу юм болоо?

Үл тасрахуйн долоон гол болдог
КүЭн долоон биеийг олсон
Айл төртэй ард түмэн улс нь
Их МонОгоУул улс ба ард түмэн шигээ
КүЭн долоон биеэр оршиж, тусгаар тогтнол амьтай хэмээн Алтан сударт бичсэн байдаг

Хүний амь улаан гол байдаг бол, улсын амь нь тусгаар тогтнол юм. Хүн нэг амьтай байдаг бол улс таван амьтай . Тэр нь таван тусгаар тогтнол юм. Хүн 7 биетэй байдагтай ижил улс ч 7 биетэй байдаг. Хүний 7 бие :
Оул бие- Эх болоод үр удмынхаа хэлхээ холбоог энэ газар нутгийнхаа эрх мэдэлтэй агуулж байдаг
Засаг бие - Засаг захиргааны нэгжид хэм татвараа өгөгч ИрГүн бие (хэм тэтвар өгч байвал Гүн, өгөхгүй байвал Гэм шүү)
Сэхээрэл бие - Сэхээрэл биегүй нэгэн бол Мунхаг. Сэхээрэл биетэй нь боловсролтой эмч, багш, инженер гэх мэт . Энэ бие чамайг хэн болохыг чинь тодорхойлж байдаг
Орон зай бие - Нэг үгээр хэлэхэд эзлэн суугаа газар нутгийн хэмжээ юм. Жишээ нь : тухайн газар нутгийг тэднийх, тэр айлынх гэж ярьдаг шүү дээ. тэр газар нутаг нь өнгөтэй өөдтэй байгаагаар нь энэ биеийг таньж болно.
Тархин гэр бие - Энэ нь үзэл бодлын бие
Сэтгэхүй бие- Харилцааны бие
Соёл бие-  өмссөн зүүсэн, ааш авирыг тодорхойлдог бие

Улсын хувьд энэ 7 бие нь  :
Улсын Оул бие - Монгол улс гэсэн нэр нь мөн ч гэсэн ер нь халх үндэстэн зонхилсон 21 үндэстэн ястаны Монгол улс гэдгээр нь тодорхойлогдоно
Засаг бие - Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, хааны засаглалтай, парлементын засаглалтай гэдгээр ялгагдаж тодорхойлогдоно
Сэхээрэл бие - ХАА, худалдаа аж үйлдвэр зонхилон дагнаж байгаа эсэхээр нь тодорхойлогдоно
Орон зай бие - Алтай Хангай Жодоотын нутагт амьдагдаг гэдэг шиг хил хязгаараар тодорхойлогдоно
Тархин гэр бие-Ардчилсан үзэлт, социалист үзэл гэх зэргээр тодорхойлогдоно
Сэтгэхүй бие- Тухайн улсын нээлттэй харилцаат, хаалттай харилцаат гээд бусад улстай ямар бодлогоор харилцаж байна гэдгээр тодорхойлогдоно
Соёл бие- Өөрийн соёлтой юм уу, харийн соёлтой юу гэдгээр тодорхолйогдоно. Монгол бол өөрийн гэсэн уламжлалт соёлтой улс.

Хүний ч бай улсын ч бай  үл тасрах 7 гол болдог 7  биеээ хамагтай сайн хамааръя гэвэл Эр, Ир , Ур гурваар тэмцэж,  Ав, Эв , Ов гурваар хамгаалж,  Иэ, Кү Кау 3 аар суралцах хэрэгтэй хэмээн "Өрөг Цадиг Тамга" сударт бичжээ. Яаж гэж асуулт өөрт чинь гарч ирж байвал хариулт олдох бизээ.

2.11

Түвшин сайхныг түүчээ болгох
Түмний үрсийн манлай болох
Төлгөлдөр их түүхийн үргэлжлэл
Хас хоо амин чанар
Алхах газраа шинжин
Амин судлыг нь олон
Судал бүрийг шинжин
Өөрийн биеийг хөнгөлж
Өнөр түмнээ дагуулж чадамгүй бол
Алтан сүлжээний хэлхээ ч
Асралт эзний үр ч
Алхах хөл нь богино болон
Алдсан газраа хадагдаад үлдэх
Аюул буйг үрсүүд анхаар
Тэгш сайхан нуруутай
Тэвэр дүүрэн олзтой
Тэнхээ дүүрэн биетэй
Тэвчээр дүүрэн сэтгэлтэй
Түмэн олны магнайд
Төгөлдөр их хүч буй

Агуу ба эгэл

Эгэл байхын учгийг тунгааж Агуу гэдгийг ухна даа хэмээсэн өвгүдийн үгнээс юуг ухах ёстой юм болоо гэж тунгаахад нэгэн буултын үеээр буусан буурал өчүүхэн балчир биднийгээ ихэд л хүндэтгэн мэхийхэд бид их ичиж байсан маань санаанд бууж билээ.
Одоо хир л агуу ба эгэл 2 ын холбоосыг тунгаасаар байх тусам сэтгэлд буусан хэдэн бодлоо хэлхэж нэг бичмээр санагдав. Олон хоног тунгааж суугаад мэргэдийн үгсийг уншиж суугаад агуу нь юу юм бэ гэж өөрөөсөө хэдэнтэй асуулаа. Агуу нь хайр шүү дээ гэж хэн нэгэн нь хариулах шиг болоход  агуу их хайр юуг бүтээсэн юм болоо гэж сөргөж асуулт тавиад хариултыг нь өөрөөсөө хайж билээ.
Аав ээжээ хайрлахыг ачлал гэмү
Үрээ хайрлахыг энэрэл гэмү
Ханиа хайрлахыг дурлал гэмү
Эдийг хайрлахыг гамнах гэмү
Байгалиа хайрлахыг үүрэг гэмү
Амь бүхнийг хайрлахыг төөрөг гэмү
Эх орноо хайрлахын эзэн эрх гэмү
Өөрийгөө хайрлахыг оршихуй гэмү
Хий зүйл өвөг дээдсийн онгод шүтээнийг хайрлахыг шүншиглэх гэмүү хэмээн эмгүдийн үлдээсэн өв сударт (Монгол хатдын онгон түүхийн гялбаа судар ) бичсэн байсан нь тархинд минь тодхон үлджээ.
Юундаа ч ингэж удаан бодсон юм бүү мэд. Үрээ хайрлан суух ээж, эжий ааваа асрах үр, хайрлан дурлалцах хань ижлүүд, хайрлан гамнах эд, үхэвч харамсаагүй эх орон, эргэх орчлонгийн эргэлтэнд эргээд л бүгд л чиний төлөө байх бүхэн эглээс эгэл мөртлөө агуу байгааг эргэцүүлж тунгаах тусам агуу хайрыг яагаад юу бүтээсэн юм бэ гэж асууж зүрхэлнэ вэ хэмээх шиг.  Амьдралыг бүтээсэн хайр эгэл бөгөөд агуу ажээ.

Эгэлхэн зүрхэнд цохилох
Эрдүүхэн чимээ чамд юуг шивнэнэм бэ
Эргэх хорвоогийн жамыг ухаараасай хэмээх мэт
Эгэл хайрын чимээ  тодхон бөгөөд итгэлтэй
Эргэлзэн тээнгэлзэх мөч бүхэнд тань тодрон
Энэ амьдралын мөнхийг дуудан чимээ өгнөм
Аниргүй мэт орчилд урсах халуун дулаахан мэдрэмж
Агуу бөгөөд эгэл байхын учрыг  зүрхэнд минь шивнэ.

Зохицмуй

Болно болохгүй гэсэн хоёрхон заагтай хорвоод
Мэднэ мэдэхгүй гэсэн хоёрхон хязгаараар тээглэж
Авах гээхийн ухаанд төөрөлгүй авъяас билэгээр хөглөгдөж
Алдаж онохын алинд ч харамсах зүйлгүйгээр суралцаж
Араа бөхлөж мөрөө үлдээсэн бүхэнтэй ижилсэж
Амьдрал чамтай хөл нийлүүлэн зохицмуй

Эх орон

Алс хол аялахад араас минь дуудах эх нутаг минь сэтгэлд минь байнга л уяастай
Арван хуруугаа моонийтол энхрийлсэн эхийн минь сэтгэл шиг үргэлж хайрламаар
Атар талын анхилам үнэр нь гүний гүнд шингээстэй
Арван зүгтээ хараа цуцаам уужимхан бас агуу
Амьдран суух ардын минь сэтгэл нэг л тийм цагаахан
Араа бөхөлж оршоосон өвгүдийн минь ухаан
Алс холын одод хүртэл урт саруулхан
Яасан ч сайхан юм бэ дээ миний Монгол
Яг л зүрхний гүнээс дэлбээлэх цэцэгс шиг л
Яруу тод уран сэтгэмжийг уясуулж
Ямар азаар энэхэн нутагтай хүмүүн заяанд төрөв өө хэмээн дуу алдуулам гэгээн
Яагаад бид хайрлах ёстойгоо мэдэх тусам өвгүдөөрөө бахархмаар
Яаж бид үрсдээ үлдээхээ тунгаах тусам ухаанаа уралдуулмаар

3-9

Чин үнэнтэй нийцтэй гээд
Чиний минийхээ ялгахаа байж
Алдар цуугаар ураа хийж
Алхах алхаагаа тушна уу
Эрэл хайгуул ихсэх тусам
Эргээд нэг замаа хардаа
Эрдэм гэж бодсон бүхнээ
Эрчим юугаар хэмжээд үздээ
Ааш авир ихдэх тусам
Алсын хараа багаснам
Бардам сэтгэлээ тавих тусам
Бачуу хорвоо хоолой шахна
Орон зайн эзэгнэл гээчийг
Ондоо ондоогор нь ялган хар
Орох хаалганы үүдийг сахигчид
Орчлонгийн жамыг мөрдөгчид
Онцлон ойлгох учиг буй

3-8

Хуулийн зарчмыг ягштал биелүүлэх
Хуурмаггүй дүрийн ар талд
Зүрх сэтгэлийн хэлхээ холбоо
Хэзээд оршсоор ирсэн байдаг
    Алдар хүндийн оргилд гарлаа ч
    Ацан замын эхэнд очсон ч
    Ардын итгэл сэтгэл бүхэн
    Алдаа оноог дэнслэн байдаг
Чив чимээгүй таг харанхуйд
Зүг чигээ хэрхэн олох
Чивчрэн нумрах сэтгэлийн аяст
Чигээ алдан төөрөх одох
   Амгалан цэнхэр гаригт нь
   Амьдрал үргэлжлэн байнам
   Айдсыг давах хүч хөвчрөн
   Алсын харааг тодлох болно
Цэвэр тунгалаг байлаа гээд
Цээлийн ус шиг бохирдох
Цээжний гүнд цохилох зүрх
Цэнхэр дэлхийн амар амгалан

3-7

Сүүдэр тусах арын
Сүнс сүлд нь хаана вэ?
Сүмэр уулын хүйтэн чулуу
Сүүмийх дөлөнд бүлээсэх үү?
Аргамаг хээрийн алхаа товор товор
Ард түмний хэлхээ шовор шовор
Хүмүүн заяаны алдар нэр
Хөөрөн нисэх навчис шиг
Хүүн заяаны тодрох чиг
Хүрэх алсыг гэрэлтүүлнэ
Давах давааг товчлох нь үгүй
Тойрох зам нь жим үгүй
Мөргүй газраар зам гаргах
Мөрөөдөл төдий зэрэглээ юу?
Аажим урсах эрчмийн урсгал
Арга билгийг холбох ахуйд
Амьдрал чи минь хөврөн байна уу?
Ахуй төр минь сүлрэн байна уу?
Түвшин амгалангийн үүд хаалгыг
Түрэн орох зоригт үрсийг
Тосон хурайлах уухайн түрлэг
Тоос чийг хийд байнам
Тормолзох нүдний хараа юуг
Товлох өдрөөр хашин байна
Тоос чийг хийн дэнс
Товч тайлалд оршин байдаг

Бугшмал

Гомдол тээх гэдэг өөрөө их сонин асуудал л даа. Гомдол юунаас үүсдэг вэ ? энэ нь хэрхэн бугшмал болдог вэ гэдэг талаар МТТТ судар дээр их тодорхой бичсэн байдаг. Тив тэнгэр бөө Эзэн Дээдэст  нэг удаа өөрийн зөгнөлөө хэлэхэд нь Хаан өөрөө нөхцөл байдлаа үнэлж үзээд дахин шалга гэж хэлсний төлөө гомдож улмаар өөрийн тэрхүү зөгнөлөө үнэн болгохын төлөө алтан ургийнхны хооронд яс хаяж эхлэсэн байдаг.  Анзаараад байхад ямар ч хүн шүүмжлүүлэх дургүй байдаг . Шүүмжлүүлчихээд л түүнд гомдол тээх үе ч байдаг.  Би ч бас ккк

Алдааг  шүүмжлэх би хэн юм
Айдсыг л үргээвэл болох бус уу гэх үгс тархинд минь буув. Бодвол өвгүдийн өгөгдөл биз.

Бусдын алдааг олж харна гэдэг нэг талаараа цаад хор хохиролыг нь олж харж байна гэсэн үг. Харин хор хохиролыг нь харсан бол тийм алдааг өөртөө бас давтахгүйг хичээх нь. Бусдын алдаанаас суралцана гэдэг нь энэ байх . Харин   айдастай ямар холбоотой юм бол? Тэгвэл айдас гэж юу вэ? гэсэн асуудал гарч ирнээ дээ. Айдас алдаа 2 ямар хамаатай бол ? Дахиад л асуулт ...

Төрийн найман цахад айдастай холбоотой хэсгийг нь хөөж уншвал :

Анд нь андаасаа айхдаа алдагийг
Айл ясах эрх дутав
Арсалдан алалдах андуудыг
Оломлон мохоох дүрэмлэн дутав

Зүг зүгээс Манукол Илүүд цугларч
Айлыг айдсаас чөлөөлөхийг хэлэлцэв

Айлыг айдсаас чөлөөлж
Андын аялгуу хөг бүтээв

Амгалан байвч айл үгүйд айдас  гэх мэтээр бичжээ

За юутай ч энэ бүхнээс ухах юм бол айдсыг үргээдэг нь дүрэмлэн юм байна гэж бүдүүн бааргаар дүгнэвэл :
 Ухаантай хүн шүүмжлэлийг сонсоод өөртөө дүгнэлт хийн алдаан дээрээ дөрөөлөн өсөж дэвждэг бол  ихэнх нь шүүмжлэлийг хүлээж авах дургүйгээсээ шүүмжилсэн хүндээ өсөрхөн өөрийнхөө алдааг зөвтгөх ямар нэгэн юм хайсаар худал хуурмагийг ч өөртөө бий болгодог .
Өчүүхэн жоохон гомдолоос болж эе эв эвдэрч андын тангараг ч тасрах нь байдаг. Тиймээс ч ГэрИЭ гэх хариуцлага бий болсон. Гэрээнд тохирсон зүйл өөрийн үүрэг хариуцлагадаа л эзэн болохоос өөр хаа хамаагүй зүйл рүү үсэрч бүү ор гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл харилцаа үүсгэж тохирсон тохиролцоондоо эзэн болж түүнд хамааралгүй бусдын дотоод хэрэгт хөндлөнгөөс бүү оролц. Хэн ямар байх нь хамаагүй хэлэлцэж тохирсон зүйлдээ л эзэн болж өөрөө өөрийгөө хичээж сурцгаах нь энэ дүрэмлэнд хамаатай болов уу.

550 бугшмалын эх 7 хард бүү өөрийгөө удирдуулаа гэсэн үг.

Сувдаг
Тачаал
Аархал
Мунхаг
Атаархал
Шунал
Хонзон

Эргээд нэг дүгнээд бодох юм бол айдас гэж юу вэ?  Бид олон зүйлээс  айдаг . Байгалийн гамшиг болбол яах вэ? Мөнгөгүй болбол яах вэ? Өвдчихвөл яах вэ? Хоорондоо муудвал яах вэ? Ажил төрөл маань амжилтгүй болбол яах вэ?  Энэ бүх айдсуудыг давахын тулд угтан мэдэж тосон бэлдэх шаардлага гарнаа даа. Энэ бүх асуултуудын шийдлийг олох хэрэг гарнаа даа. Энэ бүгдийн шийдлийг олоход ганц хүн хэцүү нь ойлгомжтой. Тиймээс ч зүг бүрээс л цугларч шийдлийг олох гэж хэлэлцдэг нь аргагүй ч юм даа.
Шүүмжлэлээс айх хэрэггүй юм бна харин түүний шийдлийг олох чухал юм байна. Дүрмээ тохирох нь зөв юм байна.  Алдаа гаргах нь ч аймаар биш ч алдааныхаа хохиролыг яаж барагдуулахаа мэдэх нь чухал юм байна. Шүүмжилж байгаа бол өөртөө ч бас шүүмжээ тусгах юм байна. Мэдээж дутуу бодсон байгаа болохоор бултаар хэлэлцвэл буруугүй гэдэг шиг  гүйцээж хэлэлцье.

Эрхэмсэг хоо

Уран ухааны шаглаатай
Уужуу ухааны цараатай
Уясал хайрын уянгатай
Уян хатан  биелгээтэй
Уран тансаг ур дүйтэй
Хацар гоо гэгээтэй
Халуун элгэн сэтгэлтэй
Харц тунгалаг царайтай
Хагацашгүй үлэмж хоо мину

Айлтгал

Өргөн түмэн ардын сэтгэлийг татах ухаан гэдэг нь
Өршөөл энэрэлийн сэтгэлээс эхтэй
Ухаан мунхаг нүд сохорсон ч
Уламжлал гэдгээ хүндэтгэдэг учиртай
Учгийн үзүүрээс чангаах ухаанаар
Ул сууриа бөхлөн байж
Аран олны сэтгэлийг нь гэрэлтүүлэх
Түмэн жилийн үйлийг тольдогч
Түйтгэр зовлонгийн эхийг ологч
Түмэн настангууд тань түүхээ өгүүлээд байгаа бус уу
Өгүүлэх түүхээс учиг зангидаж
Үнэн түүхийг худлаас ялгаж
Үлэмж төгөлдөр утгаар хөглөж
Өнө мөнхийн мөн чанарыг ухмой
Үүсгэлийг өөрчлөх шинэчлэл болгоноос
Үйлдлээр бултах арга замыг олж
Үнэнч сэтгэлийн ЧИН-д зохицож
Уринч асурийн ухаанаас суралцаж
Үрсийн ухааныг тэгшитгэвээс
Үнэний зам тодроод ирнэ
Өвгүд бид ажин сууна
Үйлдэл бүрээр чинь тооцон хүлээнэ
Хүлээх учгийг ухсан бол
Тов болзоондоо бүү хоцор
2016.6.30

Байгаа бүхнээ байлгах ур дүй

Нэлээн хэдэн жилийн өмнө нэг БууЭрЭл- тай золгоход чи Бай Ур дүй зөнгийн талаар сайтар ухаарай гэсэн юм. Тухайн үедээ шар судрын Бай Ур дүй Зөнтэй холбоотой хэсгийг уншаад юу ч ойлгоогүй тул тэгсгээд орхисон боловч байнга л бодолд тэр үгс нь хадаатай явсан юм.

Байгаа бүгдийг хорвоо гэмой гэж Төрийн найман цахад өгүүлсэн байдаг. Бага  байхдаа Л. Түдэв гуайн " Хорвоотой танилцсан түүх" гэдэг зохиолыг уншиж үзээгүй бидний үеийнхэн бараг байхгүй биз .  Байгаа бүхнээ таниж мэдээд байдлыг мэдэхийг харин ертөнц гэмой гэсэн байдаг. Тэр ертөнц нь 9 цагаан 2 хөх 1 хар байдаг гэж байгаа.
Харин байгаа бүхнээ байгаа чигээр нь байлгахын тулд байдлыг мэдээд байлгах ухааныг олох нь мэдвэл зохихуй гэвэл нэг зүйл дутаад байгаа биз .  Тэр байгаа юм бүгд ,  байдал 2 яахав дээ байдаг л юм байгаа биз. Хүн бидний хүсэл яах болж байна? Бодоод байх нь хүмүүн төрөлхтөний бүх хүсэл 9 чигчид байдаг гэх бөгөөд түүнийг 9 цагаан хүсэл гэж бид ёс заншилдаа бөхөлж орхисон байдаг.  Харин энэ 9 хүсэл хир хэмжээнээсээ хэтэрч байгаа бүгдээ устгаж болох аюул байнга байдаг тул түүнийг нь 1 хар ертөнц буй  хэмээн анхааруулаад  2 хөх ертөнцөөр түүнийг засахуй хэмээн нэрлээд ХӨХ - үүд гэж Монголчууд өөрсдийгөө нэрийдсэн байх нь ...

Байгаа хүссэн хоёрыг байлгахуйтай гурамсах бахдам аялгуут дэмч дутав гэсэн нэг мөр бас байх юмаа.

Бай гэдэг үгийн тайлбарыг олох гэж оролдъё.

МТТТ судар дээр Бай- хэмээх нь ханах дүүрэх гэх утгатай гэжээ. 

Тэгэхээр Бай Урдүй гэхээр ханасан дүүрсэн буюу илүү ч үгүй дутуу ч үгүй байх ёстой бүхнийг байлгаж хэрэглэхэд ямар урдүй хэрэгтэйг энэ доор дурьдсан 3 бүтээвэрт боловсролоор олж авах нь ээ дээ.

ӨТҮГЭ КИЖИ КҮЭН  гурван бүтээвэрт боловсрол мөнхийн босоо  Урдүй билээ.

Нүдэнд харагдаж байгаа бүхнээ байх ёстой зүйлийнх нь дагуу мөн чанарыг нь олж оршоон байлгахыг хэлж байна уу гэлтэй. Чухам ийм болохоор мөн чанарыг голлогчид хэмээн бид өөрсдийнгөө Монгол хэмээн нэрлэсэн гэх өвгүдийн үгсийг тунгаах хэрэгтэй байх. Тэгвэл мөн чанарыг голлоно гэдэг нь юу гэсэн үг  вэ гээд энгийнээр тунгааж үзвэл орчин үед хүмүүс  шинэ техник технологи нэвтрүүлэх,  ямар нэгэн бизнесийн үйл ажиллагаа эрхлэхдээ тухайн хийж байгаа үйлийнхээ хожмын үр дагавар, хор хохирол нь ямар байх бол, хэрэв байгаа бол тэр нь нөхөгдөх боломжтой болов уу гэх зэргээр маш сайн тооцоололыг хийж тооцож үзэхийг хэлээд байх шиг. Гэвч зарим үед тодорхой хугацааны дотор ямар ч хор хохиролгүй харин ч хүмүүсийн амьдралыг хөнгөвчилж тохь тухыг бий болгож байгаа мэт боловч нийтээрээ олноороо хэрэглээд ашиглаад ирэхээр олон жилийн дараа маш их хор хохиролтой байх зүйл ч байдаг. Харин энэ бүхнийг хүн төрөлхтөн бүрэн гүйцэд тооцож чадах болов уу гэдэг өөрөө маш том асуудал болдог. Энэ л үндсэн дээр бидний тэмүүлэх чигч бол эрдэм мэдлэг болсоор ирсэн бизээ.
Тэгэхээр ӨТҮГЭ КИЖИ КҮЭН  гурван бүтээвэрт боловсролыг олон мянган жилийн туршилгын үндсэн дээр боловсруулсан гэх бөгөөд Мөнхийн босоо ур дүй гэсэн нь их учиртай байх нь.  Чухам иймийн учир олон мянган жилийн үр дүнгээр бий болсон эдгээр боловсролыг олж авахад бөө тархи гээч тархинаас тархинд дамжих аргаар өвгүд дээдсүүдийн ур ухаанд нэвтэрч суралцдаг байх нь. 

Тэгвэл тэр урдүй буюу энэ 3 боловсрол  нь улс оршин тогтнохын үндэсний үүсэл болох нь ээ гэж шар сударт биччихсэн бна лээ.

Улс байхын үндэс хэмээх өгүүлэмжийг яаралтай тавихыг Эцэг тань хүслээ гээд Аянгат удгүний БууЭрЭл уудын өгүүлсэн дотор 5 тусгаар тогтнолын талаар бичсэн байдаг. 

Тэгвэл яагаад ингэж яаравчлах болсон байх вэ? Анд болохыг яаруулаад байна уу?

Юуны төлөө анд болдог вэ ? 5 тусгаар тогтнолын төлөө анд болдог гэдэг бус уу?

Алун хоо эхийн 5 сумын домогт багц таван сум нь эвлэн нэгдэхүйн ухаан-зангилаа болохыг өгүүлдэг бөгөөд гарын 5 хуруугаар төлөөлүүлэн  үр хүүхдүүддээ сурган атгыг суурь болгон 5 хурууг холбогч болгон төвлөрүүлэх учигтайг өгүүлсэн байдаг. Энэ таван хүмүүн таван зүг рүү тэмүүлэвч ул суурь үзэл бодол нь нэг байх аваас эвлэн нэгдэж чадна. Тэр ул суурь нь :

Эхнийх нь УЛ ЭС хэмээх хөвүүн 
Үүнийг бид ЦУСАН ТУСГААР ТОГТНОЛ гэж нэрийддэг.

Удаах нь УЛ СУУРЬ хэмээх нутаг 
Үүнийг ХИЛ ХЯЗГААРЫН ТУСГААР ТОГТНОЛ гэнэ.

Гутгаарт УЛ СОЁЛ
Энэ нь орон зай цаг хугацаанаас болж буй зонхилгоо үйлдэл юм.
Үүнийг АХУЙН ТУСГААР ТОГТНОЛ гэнэ.

Дөрөвдүгээрт энэ зонхилгоон үйлдэлээс хөгжсөн ТАРХИНЫ СЭХЭЭРЭЛ
Энэ бол ТАРХИН ТУСГААР ТОГТНОЛ болно.

Тавдах нь бие биедээ сөргөлдөөнгүй амьдрахыг нөхцөлдүүлэгч
ЖАЯГ, ЗАСАГ, ГЭРЭЭ гурав юм.
Үүнийг ИХ ЗАСАГИЙН ТУСГААР ТОГТНОЛ юм. 
Энэ таван тусгаар тогтнол нь УЛС буюу УЛ ЭСийг бүтээнэ.

Тэгэхээр улс болгон өөрийн хариуцаж авсан газар нутаг , хүн ам,  ахуй соёл боловсрол,  засаг захиргаа, хууль жаягаа "Эрдэнэ"  мэт хайрлан хамгаалах юм бол Эх дэлхий маань өөрөө амар амгалан айх аюулгүй оршин тогтнох бус уу хэмээн Эзэн Чингис хаан маань  бидэнд сургаад мөн бусад улс гүрнүүдэд ч энэ бүхнийг ухааруулан сургах гэж эзлэн нэгэн Их гүрнийг байгуулах гэж зорьсон бус уу. Чухам энэ зорилгын дор л тэрбээр дахин үр ач бидэндээ эргэн ирж ухааныг маань хөглөх гэж мэдвэл зохихуйн хөлгөн судруудыг удирдан буулгаж байгаа бизээ.

Хаан Эрдэнэ - Биеэ зас
Айл Эрдэнэ - Гэрээ зас
Таван тусгаар тогтнол эрдэнэ - Төрөө зас хэмээн Их Хааныхаа ур ухаан луу улам гүн аялцгаая.

Нүд

Хаа нэгтээгээс урсаж ирэх шүлгийн мөрүүд юу хүүрнэнэ вэ?

Хаана ч байсан таниарай гээд өгсөн
Хархан нүдний минь харц хаана тогтоо бол

Нэлээн хэдэн жилийн өмнө хөдөө байдаг нэг  залуухан улаач залуу над руу залгалаа. Утсаа аваад л дүү хүүтэй яриж байтал гэнэт л дууны өнгө нь өөрчлөгдөөд :  
Өгөөмөр сайхан сэтгэлтэй таныхаа өгсөн нүдийг өөрт чинь буцааж өгөх цаг боллоо гэхэд нь энэ чинь одоо юу гээч вэ гээд л гайхаад л өнгөрч билээ. Галзуугийн эмнэлгийн хурцын тасгийн өвчтнүүд л ийм юм ярих байх даа.  Юун нүд ? Нүдийг аваад өгөөд л шилжүүлээд байдаг эд юм уу гэж гайхан бодлоо. Нүд бол харах эрхтэн, тодорхойгоор хэлбэл гэрлийг мэдэрч, хүлээн аваад тархинд мэдээлэл дамжуулах үүрэг бүхий эрхтэн юм. Онгод тэнгэрүүд бол оюун санаа. Оюун санаанууд оюун санаандаа нүдээ шилжүүлж өгсөн гэж бодох юм бол аливаа зүйлийг харах оюуны цараагаа шилжүүлж өгсөн гэсэн үг үү? Эргээд бодоод байсан чинь нүд ч гэж хэлээгүй мэлмий гэж хэлсэн юм ч болов уу . Харин миний тархи тэрийг автоматаар л нүд гээд ойлгочихсон бололтой. Мэлмий нүд 2 тэгээд ялгаа байна уу? 
Тэгээд  Монгол домчийн судраа нээгээд Мэлмийн хүрдний талаар бичсэн хэсгийг оллоо.
Мэдлэг сохор бол 
Мөрөө харах мэлмий сохор гэж эхэлж байна.
Тэгвэл онгод тэнгэрүүд бие биендээ мэдлэгээ дамжуулсан болж таарваа даа. Тэгээд буцаагаад өгдөг нь ямар учиртай юм бол гээд дахин бодлоо. Бодвол өөрийн туршлага өөрийн мэдлэгтэйгээ нэгдүүлж баяжуулаад бас эргээд мэдлэгээ хуваалцаж байгаа юм болов уу. Тэгсэн л болж таарлаа.

Юутай ч мэлмийн хүрдний талаар уншиж үзвэл : 

Мэлмийн хүрд бол ний хамтын болон дотоод орчил, амьдралыг сэдэлжүүлэгч юм. Мэлмийн хүрдээр дамжуулж хүмүүний бие, сэтгэлийн гэмтэлийг танин оношлох, анагаах боломжтой. Сүнс байгаль орон зайгаас хөглөх зөнгийн мэдрэмжээрээ хүмүүн бие бодгалын үйлээ тодолж, цогцлоож аж төрдөг. 
Мэлмийн хүрдний хэм алдагдснаас зөнгийн мэдрэмж буурч, мэдрэл мэдрэхүй үгүйрч, дотоод гадаад үйлдэлд хариу үзүүлэхгүй. Мэдрэхүй доройтвол сэтгэхүй, ухамсарлахуй, хяналт, сэргээлт, нөхөн төлжилт, хариу үйлдэл даган доройтно. Учир нь таньж байж хүмүн сэтгэдэг гэжээ.  Хүмүүн бүрт хэрхэн мэдэрч, харж  сурах вэ? гэсэн асуулт буй. Үүнд өөрийгөө таньж Сэтгэл, Бие, Сүнс гурваа давхцуулж сур гэсэн ганц л арга буй. Гуравдагч мэлмий бол өөрийн сүнснээс хэм хүртэн идэвхжин ажиллаж, зөн чадамжаар хөглөгдөх тул өөрийн сүнсээ таниагүй нэгэнд хаалттай мэдрэмж юм. Гуравдагч мэлмий нь төсөөлөл, бодлоос тусад учраас эс хөглөгдөнө. Хүмүүн харааны мэдрэмжээ хэрхэн авдагтай адил шууд нөлөөллөөр мэдрэлжих тул бодол, мэдрэмж 2 салж байж ухаарна. Үүний тулд бодлоо цэгцэлж, төсөөллөө хаах бясалгалаар шашны балчрууд энэхүү чадамжийг эзэмшдэг. Харин бөө үрсийн удамшлын чадамж сэрэхэд эл мэдрэмж чадавхждаг  хэмээжээ.

Дахиад л бодлоо . Тэгвэл энэ урсан орж ирэх шүлэг юу гээд өгүүлчихэв. Зөнгөө сэрээж , сүнснийхээ мэдээлэлийг сэрээж, дахин дахин төрөх болсон учигаа ухаж , учирч хайрлаж байсан бүхнээ таниж мөнхийн оршихуйн үүргээ санаж зорилго нэгтнүүдээ ол гэсэн юм болов уу......

Тоо ба чанар 9

Би  нэгэн найзынхаа бичсэн шүлэгнүүдийг унших дуртай л даа.  Энэ сэдвийг уншихаас өмнө доорхи шүлгийг хүмүүс уншаасай гэж бодлоо.

https://nisdegbalchir.blogspot.com/2014/12/107.html
Дуудлага
Дүн өвлийн хахир хүйтнээр ужиг нойрноос
Дасал дотно дуудлага намайг сэрээв
Дасал болтлоо хаана сонссоноо санах гэж хүчлээд чадсангүй
Даарч бээрэн нойрмоглоод хэрхэхээ мэдэхгүй баахан суув
Гараа хумхин суух ахул хөшиж хөлдөхийн учир
Гар хөлөө хөдөлгөх хэрэгтэй болов
Газар доорхи ичээнээсээ гараад
Гадаад их ертөнцтэй танилцах ёстой болов
Хөлгүй их далайн захад ирээд
Хэрхэхээ мэдэхгүй гайхаж зогсов
Хөлгүй далайг хэрхэн гатлахаа эргэцүүлэн тунгааж бодов
Хөлгүй их далайг гатлахад тоймгүй олон зүйл хэрэгтэй ажээ
Тоймгүй олон зүйлийг тоолж бүртгэн шалгаж үзтэл
Тоочин тоолсон бүхэн минь надад дутуу ажээ
Тосон угтах их замыг туулахад хэрэгтэй
Тоймгүй олон дутуугаа гүйцээхээр
Дутуу бүхнээ урин дуудсан минь энэ буюу
Дундуур бүхнээ дүүргэн дуудсан минь энэ буюу
Дутуу бүхэн бүрнээ бүрдэж
Дундуур бүхэн халгин цалгин дүүрэг хэмээн
Бидэнтэй хамт байгаад
Биднээс нүүр буруулж одсон бүхнийг дуудъя
Биднийг ужиг нойронд автахад
Биднээс хулжин одсон бүхнийг дуудъя
Дуудахгүй л бол ирэхээ больсон бүхнийг дуудъя
Дундуур болон дутагдсан бүхнийг дуудъя
Доройтож гундсан золбоо хийморийг дуудъя
Дорд үзэгдэж нүдний гэм болсон хүн чанарыг дуудъя
Адлагдаж үнзгүйдсэн шударга үнэнийг дуудъя
Ариун цагаан ажил хөдөлмөрийг дуудъя
Атаа жөтөөгүй ариун сэтгэлийг дуудъя
Асран энэрч авран нигүүлсэх хайрын сэтгэлийг дуудъя
Саруул ухаан сайн явдлыг дуудъя
Сайн үйл сайхан бүхнийг дуудъя
Саар мууд үл автах бүхнийг дуудъя
Саар мууг доройтуулан дарагч бүхнийг дуудъя
Зөв бодол, зөв зам мөрийг дуудъя
Зөв үйл, зөв амьдралыг дуудъя
Зөн совин, билэг оюуныг дуудъя
Зөөлөн боловч хатууг дийлэгч бүхнийг дуудъя
Үл алдуурах итгэлийг дуудъя
Үл сэвтэгч сэтгэлийг дуудъя
Үл булингартах ухааныг дахин давтан дуудъя
Үл огоорох ухаарлыг дуудъя
Хүслээ шивнэн шившин байж
Хүслээ шивж шигтгэн байж
Хүмүүн заяаг магтан ерөөн байж
Хүмүүнд байвал зохих бүхнийг дуудъя
Дуудсан бүхэн минь дуу дуугаа авалцан ирэг
Дуудсан бүхэн минь дундаршгүй арвин байг
Дутсан сайн бүхэн тань үтэрлэн дүүрээд бялхаж байг
Дуудсан сайн бүхэн минь салалтгүй хамтдаа байг

Энэ сэдвийг бичих болсон шалтгаан судрын хэдэн мөрөөс эхтэй л дээ

Монголыг аврах эе бэлэгтэн арав байхад л
Монгол улс дахин мандаж МОН ыг голлож
Үүслээсээ олзтой дархан засаг дахин тов болму
Үүнийг анхаарч байвал гурван дайныг үдэж чадму гэсэн мөрүүд байлаа.

Тэгээд л дотроо гэнэхэнээр энэ 10 эе бэлэгтэн нь хаана байгаа юм болдоо гэж бодож эхлэнэ биз дээ. Тэгээд бас заавал яагаад арав гэж асуулт гарч ирнээ дээ. МТТТ судар дээр тайлбарласнаар 10 нь орших болоод оршихуйн Нэг болоод Тэг бүх зүйл давтамж эхнээсээ дахин эхэлж арав гэдэг тоог үүсгэнэ. Эхлэн бүтэн болоод дахин задрах, эхэлсэн болоод төгсөх, төрөх болоод үхэх мөнх холбоог мөрт жамтай холбох тоо болно гэжээ. Эзэн Чингис хаан өөрийнхөө багийг 9 өрлөгтэйгөө нийлээд аравт болгож бүрдүүлж  байсан бол энэ давтамж хадгалагданаа гэсэн үг байж таарах нь. Ингэж бодохоор өөрсдөөсөө арай холдуулаад байгаа ч юм шиг. Хэзээ нэг Чингис гарч ирээд аравтаа бүрдүүлээд улсаа хөгжүүлэх юм бол доо гээд л өөрсдийнхөө оролцоог холдуулж орхидог. Тэгтэл бууЭрЭл маань надад ийнхүү хэлэв :

Арга билгийн чанадаас ундрах
Алт эрдэнэс мэт эв нэгдэл
Аман хүзүүний нугалам адил
Асралт сэтгэлийн хэмээр нягтарч
Дутах ухаанаар саваа дүүргэж
Дуурсагдах үйлийн учгаар нэгдэж
Дуулим хорвоод мөрөө үлдээх
Дайчин удмын мөнхийн хэлхээ
Арван хурууны ур шингэж
Амин хэмийн чанар шингэж
Алдар нэрийн цуурай мөнхөрч
Айзам аялгууны хэмнэл хөвөрнөм

Тэгээд л дахин бодолхийлж үзээд дээрх найзын маань маань шүлгэн дээр дуудсан бүхнийг өөртөө дуудаж чадах аваас би өөрөө чанаржиж эе бэлэгтэн болох  юм болов уу....
Ингэж бодоод л цонхоор ажиж суутал 7 шувуу нисэж харагдав. Тамга нь дэнс суу ухаан нь магадлах . Долоо хэмжиж нэг огтол . Төгсөшгүй их ундарга гэлтэй.