Монгол ба өв соёл

Саяхан Монголч Эрдэмтэдийн их хурал Улаанбаатар хотод болж өнгөрлөө. Үүнээс улбаатай нэгэн бодол үлдэж хоцорсноо хуваалцмаар санагдлаа.

Мэдээж олон орны эрдэмтэд монголын соёл тэр дундаа нүүдэлчдийн соёлын талаарх өөрсдийн судалгааг танилцуулж шинэ содон санаа олж авч судалгаагаа өргөжүүлэх зорилготой байсан биз ээ.

Тэгвэл тэр судлагдаад байгаа монгол гэдэг чинь юугаараа бусдаас ялгаатай онцлог юм бэ? Яагаад үүнийг судлах ёстой юм?

Орчин үеийн аргын шинжлэх ухаанаар тухайн  улс үндэстэн байдаг гэдгийг

 Нэгт, удамшлаар нь баталж байна

Хоёрт, эд өвийн олдвороор баталж байна

Гуравт, хэлзүйгээр баталж байна

Дөрөвт, бичиг зүйгээр баталж байна

Тавт, барилгын олдворууд

Зургаад, өвлөгдөж ирж байгаа өнөөгийн өв байна.

Долоод, хиргисүүр байна.

Соёл байсныг баталж, нэг улс эзэрхэж байсныг батлах гэж энэ долоон зүйлийн тархалтаар тэр улс үндэстэн энэ нутаг дэвсгэрийг эзэрхийлж байсныг баталдаг. Монголч эрдэмтдийн хурлаар оросын эрдэмтэд Эрмитаж болон бусад хувийн цуглуулгад хадгалагдаж байгаа эд өвийн олдворууд дээр тухайн эдийн хийц юугаараа онцлог, бусад олдсон эд өвийн олдвороос  юугаараа ялгаатай, юугаараа өөр, ямар учраас монголын эзэнт гүрэн , Алтан ордоны улсын эд өв гэж батлагдаж байгаа дээр онцлон ярьж байгаа боловч тухайн улсын нийт соёлын талаарх оновчтой ерөнхийлж босгосон ойлголт байхгүй зөвхөн тухайлсан өв олдворуудын шинжилгээ төдийгөөр хязгаарлагдаж байлаа. 

Сүүлийн үед ОХУ-ын зарим телевизүүдээр Монголын эзэнт гүрэн гэж байгаагүй , Орос улсыг эзлэж байгаагүй гэсэн нэвтрүүлгүүд цацагдсан. Үүнийг бид уурлан эгдүүцэн хэл амаа бэлүүдэхээсээ өмнө яагаад ийм асуудлууд гарч ирэх болов гэдэг дээр тунгаацгаах хэрэгтэй ба хэрэв энэ бүгдийг үгүйсгэхийг хүсэж байвал баталгааг нь яг дээрхи 7 зүйлээр хөдөлшгүй батлах хэрэг гарна.

Монголын эзэнт гүрний Евроазид байдаг эд өвийн олз бараг байдаггүй. Хиргисүүрийн олз байдаггүй. Бичиг зүйгийн олз байдаггүй.  Ерөөсөө байгаа нь гурав дөрвөн үлгэр л байна. Найм дах зүйл гарч ирж байна. Ам дамжсан яриа. Мөн ес дэх зүйл болох тухайн оронд бичсэн бичвэрүүд байдаг. Гэхдээ өөрийн хэл дээр . Ийм есөн зүйл байна. Ингэхээр Монголын эзэнт гүрэн байсан уу үгүй юу? Мандсан уу мандаагүй юу гэсэн маргаан дэгдэнэ. Байсан гэдгийг ам дамжсан яриа болон тухайн гүрний бичсэн бичвэрүүд гэрчилнэ. Үнэхээр байсан юм уу гээд батлах гэхээр дээрх долоон зүйлээр хангалттай хэмжээний баримт  байдаггүй. Тэгэхээр ямар учиг байна? Эзэн дээдэс бултаараа тайган цэрэгтэй байсан уу? гэдэг асуудал байна. Яагаад гэвэл хэрвээ эзэрхэл ноёрхол байсан бол тухайн нутагт үлдсэн хүүхэд гэж байдаг. Ялангуяа эрэгтэй хүүхэд төрсөн бол тэр шинж чанараа хэдэн мянган дамжсан ч алддаггүй . Чингэтэл Европод европ хүмүүс байгаад байдаг лалд нь лал хүмүүс байгаад байдаг. Монгол хүүхэд эрлийжсэн хүүхэд байдаггүй. Ингэхээр эзэн хаан бултаараа тайган цэрэг эрстэй байсан уу гэдэг асуудал байна . Хоёрт нь хэмээвэл өөрсдийн гэсэн соёлгүй байсан юм уу? гэмээр эд өвийн дурсгал олддоггүй. Хэлзүйн түвшин. Монгол хэл гэдэг нь ямар нэг суурин энэ гээд хэлэх юм байхгүй шинэхэн хэл шиг байгаад байдаг. Яагаад гэвэл энэ нууцлагдмал ард түмний хэлээр ерөөсөө энэ эх хавтгайд маш цөөхөн хүн яриад байдаг. Тэгээд нийхэмийн гадаад дотоод харилцаа маш бага. Тэгээд ямар ч засгийн тогтолцоо мэддэг хүн цэрэгт татахад суурин иргэдийг хүртэл татахад хэцүү байхад нэг газраа сууж өгдөггүй нөхдүүдийг яаж татна ? тэгээд энэ том талбайд цөөхөн хэдэн гэр амьдарч байхад цэрэг татах шиг хэцүү юм үгүй мэт санагдана. Хэрэв гүрэн байсан юм бол татвар авсан тооцооны данс тооцоо байх ёстой. Тэгтэл тийм ч юм олддоггүй. Чингэхээр энийг юу гэж ойлгох вэ? Байсан үлгэр ч юм шиг,  хүмүүсийн айдсын дундаас гарсан домог ч юм шиг.  

Тэгвэл асуудлын гол нь одоогийн соёл гээд байгаа зарчмаас нүүдэлчин соёл ондоо сэтгэлгээнд байдаг учраас одоогийн соёлын гол үзүүлэлтээр баталж болдоггүйд байгаа юм.  Нүүдэлчин соёлын гурван том дүрэм байна.

Нэгт  - Эх газартаа хоргүй байх ёстой. Чингэхээр ямар ч өв үлдэхгүй. Эдийн өв гэдэг чинь нэг төрлийн хог шүү дээ.

Хоёрт  – Нэг хүн амьдарч буй хэрэгцээндээ хаан ч бай харц ч бай энэ биеэ хангаж чадахуйц л эдийг хэрэглэнэ . Энэ бол хэмнэлтийн ойлголт . Чингэхээр нийгэмийн ялгамж байхгүй . Ерөөсөө нийхэмийн харилцаанд тэр хүний үгийг хэдэн хүн сонсохуу гэдгээр л монгол хүний нийхэмийн ялгаа  гардаг . Түүнээс эдээр гардаггүй. Ийм учгаас хааны хэрэглээний эд, хатны хэрэглээний эд гэсэн ойлголт байхгүй .  Харцын хэрэглэдэг аяга тагшинд нь хаан нь идэж ууна. Учиг нь нэг л буй ижилхэн бүтцийг ялгамжлуулаад байх үнэхээр тэнэг. Гамгүй хэрэглээ болно.

Гуравт - Бичгийн дурсгал . Бичгийн дурсгалыг өөрийн тархи гаваланд илүү шингээж, төгс мэдэж боловсорч , удмаасаа итгэлт хүмүүнд нэгчлэн дамнуулах . Түүнээс нийтээр цацах  биш. Ингэснээр удмын суурь бат хөгжиж , түүгээрээ хүмүүн эрэлттэй болдог. Энэ нь одоогийн нийгэмээс ондоо. Учиг нь одоогийн нийгэм эцэг эхээс сурснаа биш нийхэмээсээ сурсан багшаас сурснаа биеэ хэрэгцээнд оруулдаг. Гэтэл монголчууд бол удмын дархан нууцтай хүмүүс. Яг отгийн нууцууд байдаг . Тэр талдаа боловсрол нь хөгждөг. Түүнээс тэрийг сударлаж бусад отогт мэдүүлэхээс сэрэмжилдэг. 

Энэ гурван үзлээс болоод өв гэж зүйл байдаггүй юм.   Тэгэхээр бичгийн өв бол алдагдах магадлалтай гээд цээрлэчихжээ. Эдийн өвийг хог гээд цээрлэчихжээ. Дээрээс нь энэ гурав дахь учгаас нь хамаараад үр хүүхэд гэдэг чинь маш чухал учраас цусаа эрлийзжүүлэхээс сэрэмжлээд байдаг. Нүүдэлчин дотроо цусыг авч явахаас бүүр харь орон луу тээчихдэггүй. Ялангуяа эрчүүд нь. Эрчүүдийн хатуу бодлоготой орон. Өөрөөр хэлбэл яг мал сүрэгтэйгээ адилхан. Эр мал нь бух нь хуц нь эмэгчингүүдээ хамаарч явдагтай адилхан. Чингэж явсан учгаас харь оронд цус төдий л үлддэггүй.  Ийм учгаас арга ухаанаар монгол нүүдэлчин эзэрхийлэл  байсныг батлах аргагүй.  Энийг ярьдаг нь одоо бөө тархи гээд гуравдагч дүрэм байна. Бичгийн дурсгалыг  үлдээхгүй тархин дурсамжаар бүрдүүлэх энэ соёлын боловсрол. Түүний хөгжил түүний бий болсноос тэр хэрхэн яаж цааш дамждагийн тайлалыг  өгүүлнэ. Одоо энэ хүрээд бид одоо яг Монгол шинжлэх ухаан гэдэг руугаа явна. Энэнээс өмнөх нь арга ухаантай хослуулж тайлж болдог  . Энэнээс хойшоогоо болохгүй болчихдог. Одоо бид энэ арга ухаанаас хэт ондоошсон цаг руу ил явж байна. Яг Монгол ухаан гэдэг нь эхэлж байгаа юм. Энэнээс өмнөх  түүхүүд бол арга ухаанаараа бултаараа тайлагдаж болдог.  Учиг нь тэр бичвэртэй тэр л дурсгалтай өвүг дээдэс маань хийж алдаж байснаа чулуун хаданд сийлж үлдээсэн. Энэнээс цаашаагаа зөвхөн сүнсэн биеэндээ шингээж явсан. Ийм учигтай учраас соёлын өвийн талаарх ойлголтуудыг шинэ түвшинд гаргах цаг үе тулж иржээ. Нүүдэлчин соёлын талаар бүрэн ойлголт судалгааг хийе гэвээс монголчуудын эртнээс улбаалж ирсэн бөө соёл түүнийг дагалдах монгол боловсролын талаарх ойлголтуудыг сэргээж тунгаах цаг хэдийнээ болжээ.

Аянгат удган, Хар Беки дээдсийн онгодын айлдвараар сэдэвлэн бичлээ.