Тоо ба чанар 8

МТТТ сударт " Тоо бол тоо биш юм. Төсөөллийг эмхэтгэх дүрс юм. Жамыг тайлсан тодотгол юм. Магадлалыг тэмтчих суу ухаан юм" хэмээсэн байдаг.
Бид тоон билэгдэлт ард түмэн. Долоо хэмжиж нэг огтол гэсэн өвгүдийн үгээр тэмтчиж магадладаг ард түмэн. Тэгвэл яагаад заавал долоо хэмжих ёстой  гэж? Найм ч юм уу 5 хэмжиж болохгүй юу гэсэн сахилгагүй асуулт тавиж болноо доо. Хариулт нь тэр дорноо л гарч ирсэн байх нь сонин. Хариулт нь хэдий сайн мэдсэн ч тааварлашгүй үр дүн гарч ирэхийг сануулдаг тоо юм гэнэ. Математикчид 7 тооны онцлогийг бодоцгооно биз. Тоон дотроос 7 тоо яаж ч хуваагдсан үйлдэлтэй гардаг цуцаах тоо юм гэнэ лээ.
Бусад билэгдэлийг ярих юм бол 7 өвүг од ( 7 бурхан ч гэдэг ) , заримдаа бүр дордохын 7 ч гэх хэлцүүд байдаг. Сайныг муу болгож, мууг ч сайн болгож хувиргах чадал нь бидний сэтгэлгээний асуудал гэлтэй.
Анхны нэгдсэн 7 отгийн талаар домог үлгэр,  анхны хөх толботон төрөх болсон учиг, анхны  тэнгэртэй хийсэн гэрээ ,  тэнгэрийн өмнө хариуцлага хүлээх болсон гээд сонирхолтой түүхүүд хөвөрч болно харин тэрхүү гэрээгээ биелүүлэхгүй бол дордохын 7 гээчид нь унана шүү гэсэн сануулга ч байж болох.... Өөрөөр хэлбэл нэгдэж чадснаа бататгаж уламжилж авсан үүрэг хариуцлагаа ухамсарлаж удамшуулж чадвал мандаж , үгүй бол доройтно гэсэн санаа ч юм бил үү хэн мэдлээ.   Бас юун гэрээ бас юун хөх толбо бэ гээд гайхаад ухах юм бол сонирхсон хүмүүст сонин түүх хүүрнэх л байх. Харин ингэж магадлаад ухаад ирвэл тоо бүхэн өөрийн нууцыг тайлсан эздэдээ хүүрнэх нь гарцаагүй. Харин түүнийг ухаж хайсаар зурхайн ухааныг олж одот  ертөнцийн эргэлтэнд өөрийн бяцхан заяагаа холбож арга ухаан хэмжил зүйн багажаар тайлснаас илүү алсад билэг ухаан , магадлах онолоор хүрсэн хүн төрөлхтөний мэдлэгт тэмүүлэх тэмүүлэл агуу бөгөөд тэр дундаа нүүдэлчин түмний ажиглалт туршилт анзааргаас үүдсэн арга ухаан, газар тэнгэрийг холбосон зохицохуйн онол, түүгээр бадраах Их Засаг юугаар ч хэмжигдэшгүй агуу бизээ.

Цаг үе улс төр

Шинэ он гарсан энэ өдөр ямар сэдвээр бичдэг юм билээ гэж бодоод цаг үе улс төр сэдвээ үргэлжлүүлмээр ч юм шиг санагдав. Яагаад вэ гэхээр бид хэнд удирдуулаад байна вэ гэсэн бодол. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн сэтгэл зүй ямар түвшинд байна вэ өнөөгийн нөхцөл байдал биднийг ямар сонголтын өмнө аваачиад байна вэ гэсэн тунгаалт.
Манай орчин үеийн шинэ улс төрчид " либерализм- ардчилсан үзэл" ба " Экономикс",  "Маркетинг" "Менежмент", герман зохиогчтой " Төрийн ерөнхий онол" хэмээх сурах бичгүүдээр зах зээлийн эдийн засагтай чөлөөт нээлттэй нийгмийг төсөөлж чөлөөт өрсөлдөөнт зах зээлийн эдийн засгийг Монголд нэвтрүүлэхийг оролдож байгаа нь нууц биш. Харин үүний үр дүнд төрийн тухай монгол бодлого алдагдаж, нийт ард түмнээрээ ядуурч зөвхөн засгийн эрх мэдэлтнүүдэд ойр байдаг бэсрэгхэн хэсэг бүлэг хүмүүс баяжин албан тушаал ашиглах, хээл хахууль, авилгал хэтэрч төр засаг нь нийгмээсээ хөндийрэх явдал лавширсаар байна. Ууг нь бол ингэж шууд хуулбарлаж биш харин монгол маягийн, монгол нүүдлийн нөхцөл соёлд тохирсон зах зээлийн эдийн засгийн загварыг гаргаж авах үүрэгтэй байсан юмсанж. Тэгээгүйн улмаас төрийн бодлого гажиж дор хаяж нүүдлийн аж байдал ба хот суурин газрын хоорондох зохист харьцаа алдагдаж нийслэл хотод нийт хүн амын 1\3 нь төвлөрөх болж дэлхийн бусад орнуудад байхгүй гаж байдал үүсч хүмүүс нь бие биенээ хот хөдөөгөөрөө ялгаварлан ад үзэцгээх болсон .
Нүүдлийн аж байдал , хэв шинж өнөөдөр өрнөөс орж ирж байгаа тэр чөлөөт өрсөлдөөнт зах зээлийн эдийн засгийн хүрээнд анхнаасаа огт байгаагүй гэж болох зүйл . Өөрөөр хэлбэр тариалан төвийн үзэлт судлаачдын суурьшмал орны ард түмний амьдрал ололтын дүнд боловсрогдсон онолыг бид шууд хуулбарласнаас үүссэн гажуудалтай одоо бид нүүр тулаад юун дээр алдаж оноод байгаагаа тогтолцооноосоо хайж байна.
Монгол иргэншлийн нүүдэллэхүйн төр хүн-хүний, хүн - байгалийн хоорондох харилцаанаас үүсч, ёс зүйт төр байгуулж " хүн төвт" менежментэд илүү анхаарал өгч , эрдэм мэдлэгт илүү ач холбогдол өгдөг. Суурин иргэншлийн төр хүн-газар хоорондох харилцаанаас үүсч, ам газарт илүү анхаарч, эрх зүйт төр байгуулж " газар төвт " менежментийг илүү түлхүү явуулж эдийн засгийн харилцаа, эд баялагт илүү ач холбогдол өгдөг.
Анхааралтай уншсан бол ёст зүйт төр, эрх зүйт төр хоёрын ялгааг сайтар тунгаагаад үзнэ биз. Өнөөдөр Ганболд хэмээх бизнес эрхлэгч эрх зүйт төрийн мангасуудад яаж шударга бусаар машиндуулсан талаараа ярьж, ёс зүйт төрийн системд шилжих хонгилын үзүүр дэх гэрэлд найдаж байгаагаа ярьж байна. Хөндлөнгөөс харахад аль аль нь ёс зүйгүй ч иргэдийн дунд ёст зүйт төрийн системд шилжих хонгилын үзүүр дэх гэрэл гарах нь уу гэсэн найдвар төрүүлж байна. Ард түмэн бид эрдэм мэдлэгт тэмүүлж, хийж бүтээхийн төлөө, түүнийхээ ашиг шимийг шударгаар хүртэхийг хүсэж, түүний үр дүнгээр улс орон маань өөдлөн дэвжиж үр хүүхдийн маань ирээдүй гэрэл гэгээтэй байгаасай л гэж хүсэж байна.
 Төр бол зөвхөн хууль биш хүмүүсийн нийтлэг ба тэдний шүтээн болсон гал голомт нь юм. Монголчуудын төр хэмээх ухагдахуун нь гэр бүл, гал голомттой хүйн холбоотой учраас угаас тахил шүтээн, сүсэг бишрэлийн ута чанартай тул дээдлэн хүндлэх, монголчуудын соёл эрхэмлэлийн цогц ойлголт, ертөнцийг үзэх категори, олны ёс, ертөнцийн зүй билээ.  Ямар гэр бүлийн гишүүд бие биенээ хариуцаж, бие биенийхээ төлөө санаа тавьж, буруудаж уруудаж доройтсныгоо зөв замд оруулчих гэж зүтгэдэг шиг төр улс маань ч бас хүн төвт байсан уламжлалт төрийн ухаанаа орчин үеийн мэдлэг, шинжлэх ухаан, эко техник технологийн ололтуудыг үр ашигтай ашиглаж улс орноо төвхнүүлэх цаг үе ирээд байна уу даа.
Ашигласан ном : Ц.Эрдэмт  " Төрийн тухайт монгол онол "
                              Монгол товчион түүхийн тайлал судар

Хурц иртэй байлаа гээд
Хуурамч дүрийг хуулж чадах уу
Хуурмаггүй чин сэтгэлтэй гээд
Хуудас цаасны гүн рүү нэвтрэх үү
Анд дайсан хоёроо ялгахгүй
Ахархан бодлоор алсад одох уу
Тунах шижирийг танихгүй бол
Туйлбаргүй үнэнээр хаа хол алхах

Төрийн амь ахуй

БууЭрЭл маань  ТӨР гэдэг үгийг юу гэж ухаж байна гэж асуугаад өөрөө түүний хариуг төрөх гэдэг үгний уг ТӨР гэдгээр нь ухаарай гэхээр нь би учиргүй гайхаж юу вэ хүүхэд төрөх гэдэг шиг үү гэхэд тиймээ бидний үед байгаа бүхнийхээ  амийг төрүүлэх боломжийг хамгаалах үүргийг ТӨР хүлээдэг байсан юмаа гэлээ.  Харин эдүгээ бид суурин соёл иргэншлийг дагаад засаг захиргаагаар ТӨР-ийг төсөөлдөг болсон байна.  Тэгвэл нүүдэлчин монголчууд төрийг энэ орчлон ертөнцийн зүй, зүй тогтол болсон торойд, тори, дэлбээлэн дэлгэрэх амьдралын цэцэг хэмээн тодорхойлон үзэж, танин мэдэж, тахин шүтсээр иржээ. Өөрөөр хэлбэл амьдралыг хамгаалах, төрөлтийг мөнхжүүлэхээр ТӨР хэмээн зарлигдсан тэнгэрийн санаа гэлтэй . Энэ талаар сонирхож улам дэлгэрүүлэн ухъя гэвэл Ц. Эрдэмт гэдэг хүний "Төрийн тухайт Монгол онол"  ном сонирхолтой судлагдахуун  болж болох юм. Энэ хүний бүтээл дээрх санаа өвгүдийн минь санаатай учиг нийлэх зүйл олонтой байгаад олзуурхан уншсан юм.
Гэвч сэдвийн маань нэр "Төрийн амь ахуй ". Өөрөөр хэлбэл давхиж яваа соёолон морины бэлэгдэлтэй 10  түгээмэл. Тэгвэл 10 түгээмэл гэж юуг хэлээд байгаа юм бэ гэсэн асуулт гарах байх. Тэгээд 10 түгээмэл гэж юу вэ гэдгийг АС-т юу гэж өгүүлсэн байдгийг бодоцгооё. Хатдын сударт бол бидний амьдралд тааралддаг 10 түгээмэл бэрхшээлийг даван гарах арга гэсэн байдгийг санахад илүүдэхгүй л дээ.

1. Үл өлсөн тэгш цадах - хүнс
2. Тэнгэрт мэндэлж , ертөнцөд бойжсон - иргүн
3. Нүүхүйгээс нэүрит сэрэхүйг олгосон - мал  (https://khdelger.blogspot.com/2014/10/)
4. Амин чанарын эх - газар
5. Ихийг багаар тэгшитгэх - хэм шүүс -
6. Нүүхүйг айдасгүй болгосон - айл
7. Хөх монголыг төрөөр бадраагч- нэүрит засаг
8. Хөг бүтээх үйлийн орон - гэр
9. Дутсныг илүүгээр нөхөх- сан
10. Хүчийг ухаанаар үржүүлэх - багаж

Хил хязгаарыг яаж манахаа тунхагласан бол дотроо хэрхэн түвшин сайхан, амар амгалан амьдрахыг " Ахуй" мэддэг юм хэмээн Аланхоо эх айлдсан байдаг.
Хүнс - иргүн - мал - газар - хэм шүүс - айл - нэүрит засаг - гэр - сан - багаж
Энэ бүхнийг хооронд уяж ухах юм бол хүн л юм чинь хүнслэх нь гарцаагүй . Харин үл өлсөн тэгш цадах хэмээн тодотгосон нь өнөө хайрын уялгаар зөвхөн өөрийн хар амиа бодох биш бусад ан амьтан, хүн бүртээ тэгш хүртээн тэнцвэрийг хадгалан, өөрийн биеийн эрүүлийг сахиж хүнслэх ухааны мэдвэл зохихуй болно.  Хүнсийг ойлгохын тулд сав шим ертөнцийн шимийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ мэдвэл зохихуйд суралцан өөрийн биеийг эрүүл байлгаж , байгаа бүхнээ хайрлах ухааныг олж авсан хүн нь иргүн болон төлөвшихөд мал гэдэг зүйл зөв сэрэхүйг нь хөглөж өгдөг болохоор газар дэлхийтэйгээ хүйн холбоотойгоо мэдэрч түүнээсээ хөдөлмөрлөн байж шим хүртэж буй бүр нь хамтаар элдэв байгалийн болон бусад  бэрхшээлийг хамтран давж нэгдэн нийлж хүртсэн бүхнээсээ хэм шүүс төлж  төр засаг тогтон өсөн үржиж , айх аюулгүй амьдран суух улс гэрээ  бэхлэн бие биеэндээ дэмтэй амьдрах арга ухаанаа хөглөж ур ухаанаа гарган , хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх бүхнээ бүтээн оршдог байна.
Тэгэхээр 10 түгээмэл хэмээх нь хөх толботнуудын амьдран орших мэдвэл зохихуйг нэгтгэн уялгалсан бэрхшээлийг давах арга зам байх нь дээ. Энэ бүхнийг ухамсар болгож ахуйгаа төвхнүүлэх нь Эх орон , эх оронч хэмээх үзлийн гол амин чанар болох нь ээ .
 Яахаараа төрийн амь ахуй болчихдог  юм гээд ахуйт төр гэсэн ойлголтоос учиг хөврүүлбэл өнөө цагийн бидний  ТӨР гэсэн ойлголтоос хамаагүй давсан ойлголт болно.
Бурханы шашинд ч тэр Алтан дээд ГэрИЭ нд ч тэр эх үрэн 6 зүйл гэж дурьдагдсан байдаг.
Наран, саран, сүүн эх ( эх дэлхий ) , амь , амьтан, мангдай ( хүн) зургаа . Энэ бол амьдрал оршихуйн үндэс. Үүний тэнцвэрт байдлыг хадгалах түүнд зохицохуй нь зорилго. Ямар ч мөн чанарт агуулагдсан бүтээх чадамжтай нь хүмүн өөрөө юм.  Энэ бүтээх орон зай нь бусдын бүтээх орон зайгаас хэт түрүүлбэл мөхөж, түүнтэйгээ дүйцэж амьдарвал манддаг. Учиг нь хүмүн балгад бүтээхийн тулд ой модноос хамааралтай байна. Ойн ургалтаас түрүүлж балгад баривал ой устан үгүй болж, уушиг сэвтэнэ. Ойн ургалттай эн тэнцүү балгадаа бүтээвэл Эх орон болоод байгаль дэлхийтэй эн тэнцүү аж төрж байгаа юм.
Тэгвэл Төрийн амийг оршоохын тулд эх үрэн 6 зүйлээ 10 түгээмэлээр уялгалж байгаа бүхнээ хүссэн бүхэнтэйгээ холбож байлгах ухаанаар  гурамсаж ухамсарлавал Төрийн амь ахуй юм байна гэдгийг арай дөхүүлж ухах болов уу даа
Бэхи хатны сударт :
Өвсний үрийг хэнч хариуцахгүй болвоос мал турму
Мал адуу турваас хэм чу үсэн ( одоо бидний ойлголтоор татвар) хомсдому
Арван түгээмэл барагдаж амьдрал үхлээр солигдму гэж өгүүлсэн байдгийг санавал хамтаар хариуцах төрийн амь юун дээр оршдогийг ухацгаах буй заа.

Цагийн аяс ба үндсэн хууль

Өнөө цагт төрд болж буй хямрал , намуудын дотоодын хагарал, будилаан, хээл хахууль авилгал энэ бүх асуудлын эцсийн шийдэл нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлт юм байна гэж олон судлаачид , улс төрчид, бизнесийнхэн яриж байна. Харин чухам ямар өөрчлөлт хийх вэ гэдэг дээр олон янзын санаа оноо гарч байх шиг байна. Одоогийн үндсэн хууль яачихаад байгаа юм бэ гэхээр өнөөгийн төрийн хариуцлагагүй байдлыг бий болгож байгаа гэж хариулах байх. Саяхан нэг ТВ ийн нэвтрүүлгээр өнөөгийн үндсэн хуулийг батлалцаж байсан хүмүүс ярихдаа бид үндсэн хуулийн талаар тун бага ойлголттой байсан ба тэр үед дан гадныхан ирчихээд л бидэнд зөвөлгөө өгч байсан гэж ярих юм. Тэгээд энэ бүхнийг дүгнэж үзэх юм бол өнөөгийн үндсэн хууль бол манай уламжлалт төрт ёсны онолыг шингээсэн эсэх нь эргэлзээтэй тэр бүү хэл бүүр шингээгээгүй ч болов уу гэж таамагламаар. Саяхан Монгол бахархалын өдрөөр олон ч эрдэмтэн судлаачид дэлхийн олон хүчирхэгжин хөгжиж  буй улс гүрнүүд одоогийн ардчилал либерал онолууд нь гацаанд орсны улмаас  бүгд л Чингис хааны төрийн тогтолцоо төрт ёсны онолыг судлах болсон талаар илтгэлүүддээ дурьдаж байсан.

За тэгвэл тэр нь ямар онол байдаг юм бол үлдээсэн ном судар байна уу гээд манай төрийнхөн хайсан болов уу ? Төрийн дэргэдэх институтууд судалж байгаа болов уу?

Сүүлийн үед уламжлал ёс заншлаа судалж байгаа судлаачдын дунд төрт ёсны тулгуур 3 онол байдаг талаар дуугарч байгаанууд нь Алтан судрын судлаачид . Улс байхын үндэс юу вэ гэдгийг ухаж таван тусгаар тогтнолын талаар дуугарч байгаанууд нь мөн л ёс уламжлалаа дээдлэгч нар. 

Орчин цагийн ойлголтонд өнгөцхөн байдлаар бодол хөврүүлэх юм бол өнөөгийн үндсэн хуулийн өөрчлөлт ерөнхийлөгчийн засаглал уу , сонгодог парлемент уу , ерөнхий сайдын эрх үүрэг ямар байх ёстой юм , намын тогтолцоо гэж юу вэ  зэрэг асуудлууд дээр өрнөж байх шиг байна. 

Дээрх асуудлуудын гаргалгаа  Алтан судар дээр өв монгол хэлээрээ байгаа боловч бидний сэтгэлгээ дэндүү ядуу ондоошсноос түүнийг ухаж одоо цагийн аясад тааруулах ухаан нь хүрэхгүй байгаад байна уу даа. Тэгэхээр бид нийтээрээ ёс зүйн талаарх ухамсараа ёс уламжлалаараа сэргээн ,  болох  болохгүйн заагаа сайтар ухсан байхад төрд гарах түшээдээ сонгож цензурлаж  сурах бизээ. 

Харвахыг Хаан мэддэг ч онохыг ард олон мэддэг гэдэг нэг хэлц байдаг даа.

Зорилго

Өнөөдөр үүлэн чөлөөний наранд хэсэгхэн зуур бясалган цагийн аясыг тунгаан суухад зорилго гэдэг сэдэв бичмээр сэдэл төрөв.
     Иргүн байхын тулд амьдарсан юм биш
     Амьдралын төлөө иргүн, хүслийн зүйтэн болдоггүй
     Хижи амин чанарын боол мунхаглалын идэш болохгүйн тулд
     Хүслийн зүйд амьдрах Хөх Моногоуул иргүн болму
     Өөдрөг байхын тулд амьдрах хэрэгтэй учраас
     Хүслийн зүйг хэрэгцээ, амьдралыг сонголт болгож үр дүн нь иргүн болму
     Үр нь хэрэгцээ, ургац нь сонголт, цомирлог нь үр дүн байдаг
     Цэцэг ургахын зам хүүний амьдралд ний хэмтэй

Тэгэхээр энгийн үгээр хэлбэл мунхаглал руу гуларчихгүй байх нь зорилго маань юм байна гэж ухвал,  тэр мунхаглал гэдгийг юу гэж ойлгох юм бэ гэсэн асуулт өөртөө тавинаа даа.

    Огторгуйд оддын түгэл гэрэлтэж байхдаа
    Ондоо оддын салангид байршил боловч гэрэл нь нар билээ
    Олон хижүүд тус тусдаа амьд яваа боловч
    Орон зай, цаг агаар наран саран нэг билээ
    Гэтэл зөвхөн идэх хоолноосоо болж өсөрхөж
    Гэгээрлээр үү мунхаглалаар гэж талцаж байх юм
    Өөдрөгийг үү доройтолыг уу гэж маргасаар
    Өстөнүүд болчихсон талцаж байх юм
    Мунхаглалын гадаад илрэл нь өстнүүдийн талцаан юм.

За тэгэхээр мунхаглалын гадаад илрэлээ ажихаар бид бүгд л том жижиггүй тэрний зөв энэний буруу хэмээн бид зөв тэд буруу хэмээн талцан хэмлэлдэж байгаа маань  өөрөө мунхаглал болох нь гэж судрын эдгээр үгсийг ухвал эе эвд өсөрхөж биш өөриймсөж хүрэх бололтой дог шүү  та минь.
Хэсэг нөхдийн дотор маань маргаан үүссэн юм. Маргаан л юм хойно шалтаг шалтгаан байгаа л биз. Нөхөд болсон юм хойно бас нэгдэж нийлсэн нэг зүйл бас л байж таараа. Гэвч хүн бүр бие даасан өөр өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, өөр өөрийн гэсэн мэдлэгийн хэмжээтэй .  Харин тэр нэгдүүлсэн зүйл нь нөхдийг маань нэг чиг рүү хандуулсан  юм . Хэдий нэг зорилготой ч хэлэлцэх маргах зүйл гарах нь хүн бүгдийн мэдлэгийн цараа, өсөж хүмүүжсэн орчин , аливаа зүйлд хандах хандлага зэргээс шалтгаалах нь ойлгомжтой. Харин энэ бүхнийг хандах зүг рүүгээ чиглүүлэхийн тулд  жаяг журмаа тогтоох нь зүй . Харин тэр журмаа жаягаа хэрхэн яаж тогтоох вэ гэдэг дээр хэлцэл үргэлж байдаг. Тиймээс маргаан гарах нь зайлшгүй. Нэгэнт маргаан гарсан бол шалтаг шалтгаануудаа тодорхойлж  болох болохгүйн заагаа тодорхойлж бие биенийхээ дотоод хэрэгт хэт оролцолгүй нэгдүүлсэн зорилгодоо хүрэхийн тулд аливаа зүйлд хандах хандлагаа хар буруугаа бие биендээ чихэлгүй , алагхан зүрхэндээ өсийг тээлгүй гэр хэмээх хамтатгах ухаанаар хөглөвөөс ухаарал хэмээгч нь  урд хойноо ирдэг хэмээн өршөөл энэрэлийн сэтгэлээр  нэгдүүлсэн нэгэн зүгтээ  алхах бизээ . Чухам ийм учгаар өөрийн буман өршөөлийн орон хэмээн АС т өгүүлсэн бизээ.
Эргээд нэг тунгааж эргэх холбоог нь олох юм бол хүн хүнээ үнэтэй байлгах, хүн хүнээ хариуцах, давуугаа үзүүлж дутуугаа ухааран байж эе билигтэн болох буй заа. Чухам үүний тулд бид эвлэрч байж хүчтэй байж, бутарч сарнихдаа уруудан доройтож явсан их түүхээсээ суралцаагүй гэж үү....

Үргэлж мөнхийн дэргэд байх шиг
Үлэмж гоог нь харан бишрэх
Алдуурсан хүслийг уян тогтоох
Ариун сэтгэл нь хааш хөтлөнө вэ?
Дүүрэн жаргалын эрхшээлд
Дуулим хорвоо хөлд чинь байна уу?
Дуурсах нэрийн алдараар
Дундуур сэтгэлээ дүүргэх үү?
Ай хөөрхий амьдрал мину
Аз жаргалын найман хөлөл мину
Алдаа онооны дэнс бүрээр
Алагхан зүрх чинь цохилон байна уу
Түнэр харанхуй байлаа ч
Түүдэг асааж болдог л юм
Түм түмээр түгэх оддын
Түгээл гэрэл нь цуглах болтугай

Эрчим эх

Нэгэн хүн чатаар надаас хүн амьтан ургамал 3-ын чанад ялгаа юу вэ? гэж асуулаа. Энэ асуултыг ухаж бодож байгаад энэ сэдэв руу урсан орчихлоо.  Нээрээ ямар ялгаатай юм болоо? Ялгааг олохын тулд юугаараа адилхан юм болоо гэж бодлоо. Амьсгалж, хооллож,  өсөж, үржиж, үхэж байдгаараа бол адилхан л юм.  Харин амьтан ургамал 2 юугаараа ялгаатай юм бол? Биологийн нарийн ширийн зүйлийг ярьвал зөндөө л ялгаа хэлэх л байх. Чанад ялгаа гэсэн болохоор мөн чанарын хувьд ямар ялгаатай юм болоо гэсэн байх. Амьтан ч тэр ургамал ч тэр адилхан л амьтай. Тэр битгий хэл махчин ургамал ч байдаг гэсэн.  Махан идэштэн, цагаан хоолтон, ногоон хоолтон хэмээн ялгагдах болсон хүмүүс амьтан идэж байна уу , ургамал идэж байна уу, сүүгээр хооллож байна уу гэдгээрээ ялгагдаж байдаг. Сүүг монголчууд эртнээс дээдэлж ирсний учиг хэнийг ч хохироож амийг нь таслалгүйгээр эх үрийн хайраас ундарсан хэмээснийх гэдэг. Тэгвэл амьтан ч тэр ургамалч тэр амь болохоор ялгаагүй л амийг тасалж байж хүнслэх хүнс. Монголчууд хатуу ширүүн уур амьсгалтай газар нутагт нүүдэллэн амьдрахдаа өвөлдөө махан хүнстэй байж хахир өвлийг давдаг байсан ба харин идэх махаа мал сүргээ хариуцан адгуулж үр төлийг нь өсгөн бойжуулан үржүүлж авдаг байсан бөгөөд өвөл идсэн махны хороо зундаа тайлж,  сүү цагаагаар гэдсээ цайлгаж ирсэн уламжлалтай. Чухам үүнээс л амьдрахыг зоригдол болгосон мянган хүнстэн болсон бизээ.
Амь, амьтан, мангдай, нар, сар, сүү эх үрэн 6 зүйл түүний харилцан шүтэлцээг таних нь өөрөө мэдвэл зохихуй. Харин тэр мэдвэл зохихуйн мэдлэгийн сангаас жаяг ёсоо хүн төрөлхтөн түүхийн явцад олж тогтоож тэрхүү жаягаа тунхагласнаар эх үрэн 6 зүйлийн харилцан шүтэлцээг хадгалах нь өөрөө биднийг тэтгэгч таван эрчим эх Нар, Сар,  Сүүн эх (Дэлхийн ээж), Мэдвэл зохихуй ,  Их засаг болдог гэвэл тэр болох болохгүйн заагийг тогтоосон жаяг  эргээд биднийг тэтгэдэг байх нь . Хүмүүн нь мөнх бус биетэн учгаас таван махбод эргэлтийн онолоор тэнцвэрийг тогтоож байж эрүүл байдаг. Түүнтэй мөн адил эх дэлхий ч таван махбодын тэнцэтгэлтэй тул мөнх бус юм. Иймээс мөнх бус биетнүүдийн насыг утрасгахын тулд амь амьтан биесийн бүхий л зохицол хэрэгтэй. Энэ зохицолыг аль болох удаан хадгалахын тулд мэдвэл зохихуйгаас үеээс үе дамжин таниж мэдсэн агуу их мэдлэгийн сангаас Их засаг хэмээх жаягийг бий болгож өөрөө өөрсдийнхөө оршин амьдрахуйг тэтгэж байдаг. Манай Монголчууд Их засгийг өөрийн зан заншилдаа гүн шингээж болох болохгүйн заагийг үр хүүхдүүддээ сургаж ирсэн. Яагаад болохгүйг нь мэдэхгүй эмээ өвөөдөө зөндөө л загнуулдаг байсан. Яагаад гэхээр муу ёр гэнэ. Гэтэл цаад хор хохирол нь тэнцвэрийг алдагдуулах аливаа үйлийг заншуулж байж хэвшил болгосон нь одоо бидний үед алдагдах аюулд тулж ирээд байгаа тул эргэн мэдвэл зохихуйгаа ухаж баталгаажуулах хэрэгцээ гарч ирж байна. Чухам иймээс ч сүүлийн үед ёс уламжлалаа хадгалан үлдэхийн чухлыг нийтээр ярих болсон ч байж болох шүү дээ.

Манай гаригийн хувьд хийд агаар, чийгэнд ус, тоосонд шороо хамаатаж буй учраас таван махбодийн эргэлтийг тогтоохдоо уснаас гал төрж, галаас агаар төрж, агаараас шороо төрж, шорооноос мод төрж, модноос ус төрж буй эргэлтээр таван махбодийг авч үздэг.
Монгол анагаах ухаанд хүмүүний биеийн яс болон эдэлбэрийг шороон махбод, шингэнийг усан махбод, амьсгалыг хий махбод, эрчмийг гал махбод, нөхцөлдөлгөө буюу сүнс удамшлын мэдээллийг модон махбод гэж үздэг.
Ус модыг тэтгэдэг ч арвидвал өмхөрнө.  Мод шороогоо тэтгэдэг ч арвидвал тэмцэлдэнэ.Шороо агаараа тэтгэвч арвидвал хийгээ сорж зэвэрнэ.Агаар галаа тэтгэвч арвидвал унтраана. Гал усаа тэтгэвч арвидвал ширгээнэ. Бага ус арвин модонд хорогдоно. Бага гал арвин усанд хорогдоно. Бага агаар арвин галд хорогдоно. Бага шороо арвин салхинд элэгдэнэ. Бага мод арвин шороонд хатна. Эдгээр тэнцвэрийн хуулиудыг одоогийн шинжлэх ухаан судлан шинэ шинэ нээлтийг хйиж байгаа боловч үнэн хэрэгтэй эртний соёл иргэншлүүдийн олж нээсэн хэрэглэж байсан мартагдсан хуучин мэдлэгүүд юм . Үүний нэгэн баталгаа болох эртний зурхай тэр харилцан хамааралыг од эрхэс хүмүүний заяа төөрөгтөө уялдуулан цаг хугацааны онолоор илэрхийлсэн байдаг шүү дээ.

Өө тийм эхний асуулт хүн амьтан ургамалын чанад ялгаа нь эрчим эхээрээ ялгаатай байгаа биз ? Амьтан ургамал Мэдвэл зохихуй , Их засгаар эрчимждэггүй байхаа.