Wednesday, December 19, 2018

Төрийн амь ахуй

БууЭрЭл маань  ТӨР гэдэг үгийг юу гэж ухаж байна гэж асуугаад өөрөө түүний хариуг төрөх гэдэг үгний уг ТӨР гэдгээр нь ухаарай гэхээр нь би учиргүй гайхаж юу вэ хүүхэд төрөх гэдэг шиг үү гэхэд тиймээ бидний үед байгаа бүхнийхээ  амийг төрүүлэх боломжийг хамгаалах үүргийг ТӨР хүлээдэг байсан юмаа гэлээ.  Харин эдүгээ бид суурин соёл иргэншлийг дагаад засаг захиргаагаар ТӨР-ийг төсөөлдөг болсон байна.  Тэгвэл нүүдэлчин монголчууд төрийг энэ орчлон ертөнцийн зүй, зүй тогтол болсон торойд, тори, дэлбээлэн дэлгэрэх амьдралын цэцэг хэмээн тодорхойлон үзэж, танин мэдэж, тахин шүтсээр иржээ. Өөрөөр хэлбэл амьдралыг хамгаалах, төрөлтийг мөнхжүүлэхээр ТӨР хэмээн зарлигдсан тэнгэрийн санаа гэлтэй . Энэ талаар сонирхож улам дэлгэрүүлэн ухъя гэвэл Ц. Эрдэмт гэдэг хүний "Төрийн тухайт Монгол онол"  ном сонирхолтой судлагдахуун  болж болох юм. Энэ хүний бүтээл дээрх санаа өвгүдийн минь санаатай учиг нийлэх зүйл олонтой байгаад олзуурхан уншсан юм.
Гэвч сэдвийн маань нэр "Төрийн амь ахуй ". Өөрөөр хэлбэл давхиж яваа соёолон морины бэлэгдэлтэй 10  түгээмэл. Тэгвэл 10 түгээмэл гэж юуг хэлээд байгаа юм бэ гэсэн асуулт гарах байх. Тэгээд 10 түгээмэл гэж юу вэ гэдгийг АС-т юу гэж өгүүлсэн байдгийг бодоцгооё. Хатдын сударт бол бидний амьдралд тааралддаг 10 түгээмэл бэрхшээлийг даван гарах арга гэсэн байдгийг санахад илүүдэхгүй л дээ.

1. Үл өлсөн тэгш цадах - хүнс
2. Тэнгэрт мэндэлж , ертөнцөд бойжсон - иргүн
3. Нүүхүйгээс нэүрит сэрэхүйг олгосон - мал  (https://khdelger.blogspot.com/2014/10/)
4. Амин чанарын эх - газар
5. Ихийг багаар тэгшитгэх - хэм шүүс -
6. Нүүхүйг айдасгүй болгосон - айл
7. Хөх монголыг төрөөр бадраагч- нэүрит засаг
8. Хөг бүтээх үйлийн орон - гэр
9. Дутсныг илүүгээр нөхөх- сан
10. Хүчийг ухаанаар үржүүлэх - багаж

Хил хязгаарыг яаж манахаа тунхагласан бол дотроо хэрхэн түвшин сайхан, амар амгалан амьдрахыг " Ахуй" мэддэг юм хэмээн Аланхоо эх айлдсан байдаг.
Хүнс - иргүн - мал - газар - хэм шүүс - айл - нэүрит засаг - гэр - сан - багаж
Энэ бүхнийг хооронд уяж ухах юм бол хүн л юм чинь хүнслэх нь гарцаагүй . Харин үл өлсөн тэгш цадах хэмээн тодотгосон нь өнөө хайрын уялгаар зөвхөн өөрийн хар амиа бодох биш бусад ан амьтан, хүн бүртээ тэгш хүртээн тэнцвэрийг хадгалан, өөрийн биеийн эрүүлийг сахиж хүнслэх ухааны мэдвэл зохихуй болно.  Хүнсийг ойлгохын тулд сав шим ертөнцийн шимийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ мэдвэл зохихуйд суралцан өөрийн биеийг эрүүл байлгаж , байгаа бүхнээ хайрлах ухааныг олж авсан хүн нь иргүн болон төлөвшихөд мал гэдэг зүйл зөв сэрэхүйг нь хөглөж өгдөг болохоор газар дэлхийтэйгээ хүйн холбоотойгоо мэдэрч түүнээсээ хөдөлмөрлөн байж шим хүртэж буй бүр нь хамтаар элдэв байгалийн болон бусад  бэрхшээлийг хамтран давж нэгдэн нийлж хүртсэн бүхнээсээ хэм шүүс төлж  төр засаг тогтон өсөн үржиж , айх аюулгүй амьдран суух улс гэрээ  бэхлэн бие биеэндээ дэмтэй амьдрах арга ухаанаа хөглөж ур ухаанаа гарган , хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх бүхнээ бүтээн оршдог байна.
Тэгэхээр 10 түгээмэл хэмээх нь хөх толботнуудын амьдран орших мэдвэл зохихуйг нэгтгэн уялгалсан бэрхшээлийг давах арга зам байх нь дээ. Энэ бүхнийг ухамсар болгож ахуйгаа төвхнүүлэх нь Эх орон , эх оронч хэмээх үзлийн гол амин чанар болох нь ээ .
 Яахаараа төрийн амь ахуй болчихдог  юм гээд ахуйт төр гэсэн ойлголтоос учиг хөврүүлбэл өнөө цагийн бидний  ТӨР гэсэн ойлголтоос хамаагүй давсан ойлголт болно.
Бурханы шашинд ч тэр Алтан дээд ГэрИЭ нд ч тэр эх үрэн 6 зүйл гэж дурьдагдсан байдаг.
Наран, саран, сүүн эх ( эх дэлхий ) , амь , амьтан, мангдай ( хүн) зургаа . Энэ бол амьдрал оршихуйн үндэс. Үүний тэнцвэрт байдлыг хадгалах түүнд зохицохуй нь зорилго. Ямар ч мөн чанарт агуулагдсан бүтээх чадамжтай нь хүмүн өөрөө юм.  Энэ бүтээх орон зай нь бусдын бүтээх орон зайгаас хэт түрүүлбэл мөхөж, түүнтэйгээ дүйцэж амьдарвал манддаг. Учиг нь хүмүн балгад бүтээхийн тулд ой модноос хамааралтай байна. Ойн ургалтаас түрүүлж балгад баривал ой устан үгүй болж, уушиг сэвтэнэ. Ойн ургалттай эн тэнцүү балгадаа бүтээвэл Эх орон болоод байгаль дэлхийтэй эн тэнцүү аж төрж байгаа юм.
Тэгвэл Төрийн амийг оршоохын тулд эх үрэн 6 зүйлээ 10 түгээмэлээр уялгалж байгаа бүхнээ хүссэн бүхэнтэйгээ холбож байлгах ухаанаар  гурамсаж ухамсарлавал Төрийн амь ахуй юм байна гэдгийг арай дөхүүлж ухах болов уу даа
Бэхи хатны сударт :
Өвсний үрийг хэнч хариуцахгүй болвоос мал турму
Мал адуу турваас хэм чу үсэн ( одоо бидний ойлголтоор татвар) хомсдому
Арван түгээмэл барагдаж амьдрал үхлээр солигдму гэж өгүүлсэн байдгийг санавал хамтаар хариуцах төрийн амь юун дээр оршдогийг ухацгаах буй заа.

Thursday, November 15, 2018

Цагийн аяс ба үндсэн хууль

Өнөө цагт төрд болж буй хямрал , намуудын дотоодын хагарал, будилаан, хээл хахууль авилгал энэ бүх асуудлын эцсийн шийдэл нь Үндсэн хуулийн өөрчлөлт юм байна гэж олон судлаачид , улс төрчид, бизнесийнхэн яриж байна. Харин чухам ямар өөрчлөлт хийх вэ гэдэг дээр олон янзын санаа оноо гарч байх шиг байна. Одоогийн үндсэн хууль яачихаад байгаа юм бэ гэхээр өнөөгийн төрийн хариуцлагагүй байдлыг бий болгож байгаа гэж хариулах байх. Саяхан нэг ТВ ийн нэвтрүүлгээр өнөөгийн үндсэн хуулийг батлалцаж байсан хүмүүс ярихдаа бид үндсэн хуулийн талаар тун бага ойлголттой байсан ба тэр үед дан гадныхан ирчихээд л бидэнд зөвөлгөө өгч байсан гэж ярих юм. Тэгээд энэ бүхнийг дүгнэж үзэх юм бол өнөөгийн үндсэн хууль бол манай уламжлалт төрт ёсны онолыг шингээсэн эсэх нь эргэлзээтэй тэр бүү хэл бүүр шингээгээгүй ч болов уу гэж таамагламаар. Саяхан Монгол бахархалын өдрөөр олон ч эрдэмтэн судлаачид дэлхийн олон хүчирхэгжин хөгжиж  буй улс гүрнүүд одоогийн ардчилал либерал онолууд нь гацаанд орсны улмаас  бүгд л Чингис хааны төрийн тогтолцоо төрт ёсны онолыг судлах болсон талаар илтгэлүүддээ дурьдаж байсан.
За тэгвэл тэр нь ямар онол байдаг юм бол үлдээсэн ном судар байна уу гээд манай төрийнхөн хайсан болов уу ? Төрийн дэргэдэх институтууд судалж байгаа болов уу?
Сүүлийн үед уламжлал ёс заншлаа судалж байгаа судлаачдын дунд төрт ёсны тулгуур 3 онол байдаг талаар дуугарч байгаанууд нь Алтан судрын судлаачид . Улс байхын үндэс юу вэ гэдгийг ухаж таван тусгаар тогтнолын талаар дуугарч байгаанууд нь мөн л ёс уламжлалаа дээдлэгч нар. 
Орчин цагийн ойлголтонд өнгөцхөн байдлаар бодол хөврүүлэх юм бол өнөөгийн үндсэн хуулийн өөрчлөлт ерөнхийлөгчийн засаглал уу , сонгодог парлемент уу , ерөнхий сайдын эрх үүрэг ямар байх ёстой юм , намын тогтолцоо гэж юу вэ  зэрэг асуудлууд дээр өрнөж байх шиг байна. 
Дээрх асуудлуудын гаргалгаа  Алтан судар дээр өв монгол хэлээрээ байгаа боловч бидний сэтгэлгээ дэндүү ядуурч ондоошсноос түүнийг ухаж одоо цагийн аясад тааруулах ухаан нь хүрэхгүй байгаад байна уу даа. Тэгэхээр бид нийтээрээ ёс зүйн талаарх ухамсараа ёс уламжлалаараа сэргээн ,  болох  болохгүйн заагаа сайтар ухсан байхад төрд гарах түшээдээ сонгож цензурлаж  сурах бизээ.
Хуулийн мөн чанар юу вэ?
Хууль хэмжигдэхүйц байх үүднээс " мөн чанар "-ыг тодорхойлсон байх ёстой . Энэ нөхцөл хангагдвал шударга ёс гэх ойлголт гарна. Мөн чанарыг улс үндэстэн бүхэн өөр өөрийнхөөр тодорхойлдог бөгөөд Үндсэн хууль дараах 3 төлөвийн мөн чанар агуулдаг. Үүнд :
       - Шашны мөн чанартай
       - Эдийн мөн чанартай
       - Эрхийн мөн чанартай
Мөн чанарын эл гурван төлөвийн аль нэгийг сонгосноос хамаарч асуудал, бэрхшээлийг юугаар хэмжих, хохиролыг хэрхэн төлүүлэх вэ гэдэгт тохируулгын өөр өөр хэрэгсэл үйлчилдэг.
Эрхийн мөн чанарын үед хүний амь нас үнэ цэнэтэй, харин эд үнэ цэнэгүй. Эдийн мөн чанарын үед хүний амь нас үнэ цэнэгүй. Эд тухайлан тогтоосон үнэ цэнийг өөртөө агуулж, өвлөгдөх төлөлттэй явдаг. Шашны мөн чанарын үед асуудал бэрхшээлийг цаазлалт, зайлуулалтаар шийднэ. Тухайлбал, эд буюу хохирлыг барагдуулсан эсэхээс үл хамааран хулгайчийг цаазалдаг. Үйлдлийг нь хязгаарлах замаар эрх зүйн соёл тогтооно.
Өрөг цадиг тамга сударт өгүүлснээр бол Хамаг Монгол Улсын үед эдийн мөн чанартай байсан. Харин Их Монгол Улс эхэн үедээ эдийн мөн чанартай байсан бөгөөд Гүег хааны үед эрхийн мөн чанартай болсон. Юань гүрний эхэн үед, тодруулбал Хубилай хааны үед эдийн мөн чанартай байсан бол Хубилай хааны гучийн үеэс шашны мөн чанартай болсон гэх.
Хохиролыг дүүргэх орон зай буюу хэн нэгэн хохирсон бол Хэн түүнийг төлөх ёстой вэ? гэх асуултанд Үндсэн хууль хариулах ёстой.
Энэ асуултанд хариулж чадах тогтолцоог бүрдүүлж чадсан бол ард түмнээ хамгаалж байгаа төрийн тогтолцоо гэх нь 

Харвахыг Хаан мэддэг ч онохыг ард олон мэддэг гэдэг нэг хэлц байдаг даа.




Wednesday, October 3, 2018

Зорилго


Өнөөдөр үүлэн чөлөөний наранд хэсэгхэн зуур бясалган цагийн аясыг тунгаан суухад зорилго гэдэг сэдэв бичмээр сэдэл төрөв.
     Иргүн байхын тулд амьдарсан юм биш
     Амьдралын төлөө иргүн, хүслийн зүйтэн болдоггүй
     Хижи амин чанарын боол мунхаглалын идэш болохгүйн тулд
     Хүслийн зүйд амьдрах Хөх Моногоуул иргүн болму
     Өөдрөг байхын тулд амьдрах хэрэгтэй учраас
     Хүслийн зүйг хэрэгцээ, амьдралыг сонголт болгож үр дүн нь иргүн болму
     Үр нь хэрэгцээ, ургац нь сонголт, цомирлог нь үр дүн байдаг
     Цэцэг ургахын зам хүүний амьдралд ний хэмтэй

Тэгэхээр энгийн үгээр хэлбэл мунхаглал руу гуларчихгүй байх нь зорилго маань юм байна гэж ухвал,  тэр мунхаглал гэдгийг юу гэж ойлгох юм бэ гэсэн асуулт өөртөө тавинаа даа.

    Огторгуйд оддын түгэл гэрэлтэж байхдаа
    Ондоо оддын салангид байршил боловч гэрэл нь нар билээ
    Олон хижүүд тус тусдаа амьд яваа боловч
    Орон зай, цаг агаар наран саран нэг билээ
    Гэтэл зөвхөн идэх хоолноосоо болж өсөрхөж
    Гэгээрлээр үү мунхаглалаар гэж талцаж байх юм
    Өөдрөгийг үү доройтолыг уу гэж маргасаар
    Өстөнүүд болчихсон талцаж байх юм
    Мунхаглалын гадаад илрэл нь өстнүүдийн талцаан юм.

За тэгэхээр мунхаглалын гадаад илрэлээ ажихаар бид бүгд л том жижиггүй тэрний зөв энэний буруу хэмээн бид зөв тэд буруу хэмээн талцан хэмлэлдэж байгаа маань  өөрөө мунхаглал болох нь гэж судрын эдгээр үгсийг ухвал эе эвд өсөрхөж биш өөриймсөж хүрэх бололтой дог шүү  та минь.
Хэсэг нөхдийн дотор маань маргаан үүссэн юм. Маргаан л юм хойно шалтаг шалтгаан байгаа л биз. Нөхөд болсон юм хойно бас нэгдэж нийлсэн нэг зүйл бас л байж таараа. Гэвч хүн бүр бие даасан өөр өөрийн гэсэн үзэл бодолтой, өөр өөрийн гэсэн мэдлэгийн хэмжээтэй .  Харин тэр нэгдүүлсэн зүйл нь нөхдийг маань нэг чиг рүү хандуулсан  юм . Хэдий нэг зорилготой ч хэлэлцэх маргах зүйл гарах нь хүн бүгдийн мэдлэгийн цараа, өсөж хүмүүжсэн орчин , аливаа зүйлд хандах хандлага зэргээс шалтгаалах нь ойлгомжтой. Харин энэ бүхнийг хандах зүг рүүгээ чиглүүлэхийн тулд  жаяг журмаа тогтоох нь зүй . Харин тэр журмаа жаягаа хэрхэн яаж тогтоох вэ гэдэг дээр хэлцэл үргэлж байдаг. Тиймээс маргаан гарах нь зайлшгүй. Нэгэнт маргаан гарсан бол шалтаг шалтгаануудаа тодорхойлж  болох болохгүйн заагаа тодорхойлж бие биенийхээ дотоод хэрэгт хэт оролцолгүй нэгдүүлсэн зорилгодоо хүрэхийн тулд аливаа зүйлд хандах хандлагаа хар буруугаа бие биендээ чихэлгүй , алагхан зүрхэндээ өсийг тээлгүй гэр хэмээх хамтатгах ухаанаар хөглөвөөс ухаарал хэмээгч нь  урд хойноо ирдэг хэмээн өршөөл энэрэлийн сэтгэлээр  нэгдүүлсэн нэгэн зүгтээ  алхах бизээ . Чухам ийм учгаар өөрийн буман өршөөлийн орон хэмээн АС т өгүүлсэн бизээ.
Эргээд нэг тунгааж эргэх холбоог нь олох юм бол хүн хүнээ үнэтэй байлгах, хүн хүнээ хариуцах, давуугаа үзүүлж дутуугаа ухааран байж эе билигтэн болох буй заа. Чухам үүний тулд бид эвлэрч байж хүчтэй байж, бутарч сарнихдаа уруудан доройтож явсан их түүхээсээ суралцаагүй гэж үү....

Үргэлж мөнхийн дэргэд байх шиг
Үлэмж гоог нь харан бишрэх
Алдуурсан хүслийг уян тогтоох
Ариун сэтгэл нь хааш хөтлөнө вэ?
Дүүрэн жаргалын эрхшээлд
Дуулим хорвоо хөлд чинь байна уу?
Дуурсах нэрийн алдараар
Дундуур сэтгэлээ дүүргэх үү?
Ай хөөрхий амьдрал мину
Аз жаргалын найман хөлөл мину
Алдаа онооны дэнс бүрээр
Алагхан зүрх чинь цохилон байна уу
Түнэр харанхуй байлаа ч
Түүдэг асааж болдог л юм
Түм түмээр түгэх оддын
Түгээл гэрэл нь цуглах болтугай

Monday, September 17, 2018

Эрчим эх

Нэгэн хүн чатаар надаас хүн амьтан ургамал 3-ын чанад ялгаа юу вэ? гэж асуулаа. Энэ асуултыг ухаж бодож байгаад энэ сэдэв руу урсан орчихлоо.  Нээрээ ямар ялгаатай юм болоо? Ялгааг олохын тулд юугаараа адилхан юм болоо гэж бодлоо. Амьсгалж, хооллож,  өсөж, үржиж, үхэж байдгаараа бол адилхан л юм.  Харин амьтан ургамал 2 юугаараа ялгаатай юм бол? Биологийн нарийн ширийн зүйлийг ярьвал зөндөө л ялгаа хэлэх л байх. Чанад ялгаа гэсэн болохоор мөн чанарын хувьд ямар ялгаатай юм болоо гэсэн байх. Амьтан ч тэр ургамал ч тэр адилхан л амьтай. Тэр битгий хэл махчин ургамал ч байдаг гэсэн.  Махан идэштэн, цагаан хоолтон, ногоон хоолтон хэмээн ялгагдах болсон хүмүүс амьтан идэж байна уу , ургамал идэж байна уу, сүүгээр хооллож байна уу гэдгээрээ ялгагдаж байдаг. Сүүг монголчууд эртнээс дээдэлж ирсний учиг хэнийг ч хохироож амийг нь таслалгүйгээр эх үрийн хайраас ундарсан хэмээснийх гэдэг. Тэгвэл амьтан ч тэр ургамалч тэр амь болохоор ялгаагүй л амийг тасалж байж хүнслэх хүнс. Монголчууд хатуу ширүүн уур амьсгалтай газар нутагт нүүдэллэн амьдрахдаа өвөлдөө махан хүнстэй байж хахир өвлийг давдаг байсан ба харин идэх махаа мал сүргээ хариуцан адгуулж үр төлийг нь өсгөн бойжуулан үржүүлж авдаг байсан бөгөөд өвөл идсэн махны хороо зундаа тайлж,  сүү цагаагаар гэдсээ цайлгаж ирсэн уламжлалтай. Чухам үүнээс л амьдрахыг зоригдол болгосон мянган хүнстэн болсон бизээ.
Амь, амьтан, мангдай, нар, сар, сүү эх үрэн 6 зүйл түүний харилцан шүтэлцээг таних нь өөрөө мэдвэл зохихуй. Харин тэр мэдвэл зохихуйн мэдлэгийн сангаас жаяг ёсоо хүн төрөлхтөн түүхийн явцад олж тогтоож тэрхүү жаягаа тунхагласнаар эх үрэн 6 зүйлийн харилцан шүтэлцээг хадгалах нь өөрөө биднийг тэтгэгч таван эрчим эх Нар, Сар,  Сүүн эх (Дэлхийн ээж), Мэдвэл зохихуй ,  Их засаг болдог гэвэл тэр болох болохгүйн заагийг тогтоосон жаяг  эргээд биднийг тэтгэдэг байх нь . Хүмүүн нь мөнх бус биетэн учгаас таван махбод эргэлтийн онолоор тэнцвэрийг тогтоож байж эрүүл байдаг. Түүнтэй мөн адил эх дэлхий ч таван махбодын тэнцэтгэлтэй тул мөнх бус юм. Иймээс мөнх бус биетнүүдийн насыг утрасгахын тулд амь амьтан биесийн бүхий л зохицол хэрэгтэй. Энэ зохицолыг аль болох удаан хадгалахын тулд мэдвэл зохихуйгаас үеээс үе дамжин таниж мэдсэн агуу их мэдлэгийн сангаас Их засаг хэмээх жаягийг бий болгож өөрөө өөрсдийнхөө оршин амьдрахуйг тэтгэж байдаг. Манай Монголчууд Их засгийг өөрийн зан заншилдаа гүн шингээж болох болохгүйн заагийг үр хүүхдүүддээ сургаж ирсэн. Яагаад болохгүйг нь мэдэхгүй эмээ өвөөдөө зөндөө л загнуулдаг байсан. Яагаад гэхээр муу ёр гэнэ. Гэтэл цаад хор хохирол нь тэнцвэрийг алдагдуулах аливаа үйлийг заншуулж байж хэвшил болгосон нь одоо бидний үед алдагдах аюулд тулж ирээд байгаа тул эргэн мэдвэл зохихуйгаа ухаж баталгаажуулах хэрэгцээ гарч ирж байна. Чухам иймээс ч сүүлийн үед ёс уламжлалаа хадгалан үлдэхийн чухлыг нийтээр ярих болсон ч байж болох шүү дээ.

Манай гаригийн хувьд хийд агаар, чийгэнд ус, тоосонд шороо хамаатаж буй учраас таван махбодийн эргэлтийг тогтоохдоо уснаас гал төрж, галаас агаар төрж, агаараас шороо төрж, шорооноос мод төрж, модноос ус төрж буй эргэлтээр таван махбодийг авч үздэг.
Монгол анагаах ухаанд хүмүүний биеийн яс болон эдэлбэрийг шороон махбод, шингэнийг усан махбод, амьсгалыг хий махбод, эрчмийг гал махбод, нөхцөлдөлгөө буюу сүнс удамшлын мэдээллийг модон махбод гэж үздэг.
Ус модыг тэтгэдэг ч арвидвал өмхөрнө.  Мод шороогоо тэтгэдэг ч арвидвал тэмцэлдэнэ.Шороо агаараа тэтгэвч арвидвал хийгээ сорж зэвэрнэ.Агаар галаа тэтгэвч арвидвал унтраана. Гал усаа тэтгэвч арвидвал ширгээнэ. Бага ус арвин модонд хорогдоно. Бага гал арвин усанд хорогдоно. Бага агаар арвин галд хорогдоно. Бага шороо арвин салхинд элэгдэнэ. Бага мод арвин шороонд хатна. Эдгээр тэнцвэрийн хуулиудыг одоогийн шинжлэх ухаан судлан шинэ шинэ нээлтийг хйиж байгаа боловч үнэн хэрэгтэй эртний соёл иргэншлүүдийн олж нээсэн хэрэглэж байсан мартагдсан хуучин мэдлэгүүд юм . Үүний нэгэн баталгаа болох эртний зурхай тэр харилцан хамааралыг од эрхэс хүмүүний заяа төөрөгтөө уялдуулан цаг хугацааны онолоор илэрхийлсэн байдаг шүү дээ.

Өө тийм эхний асуулт хүн амьтан ургамалын чанад ялгаа нь эрчим эхээрээ ялгаатай байгаа биз ? Амьтан ургамал Мэдвэл зохихуй , Их засгаар эрчимждэггүй байхаа.

Sunday, September 9, 2018

Тоо ба чанар 7

Тоо ба чанар гэдэг сэдвийг эхэлснээс хойш ухаж тунгаах зүйлс их л байна. Тоо чухал биш   чанар нь чухал гэх үгийг ч их сонсох боллоо. Тэгэхээр тоо ба чанарын хоорондох хамаарлын талаар тунгааж үзмээр санагдах болов . Яг юунаас эхэлж тунгаах ёстойгоо нэг л эв нь олдохгүй л байна. Монголын нууц товчионд Эзэн Дээдэс, Жамуха 2 ын хувьд дагуулсан ардын тоо чухал байсан санагддаг. Тамыг газарт буулгаж далан тогоонд чоносынхныг чанасан нь цаанаа нарийн учиртай байсан ч гэсэн нөгөө талаараа түүний харгис догшин занг харсан ардууд ихээр хаан дээдсийг даган ирсэн байдаг. Чанар гэдэг бол үйлийн мөр, өв, үр 3 аар тодорхойлогддог талаар урьд нь  сударт бичигдснийг дурьдаж байсанчлан үгээр биш үйлдлээр үнэлэгдэх чанарыг  тоотой холбох учиг юу бол?
 
Чанар гэдэг үгтэй холбоотой холбоо үгсийг түүгээд үзвэл
Шинж чанар
Мөн чанар
Амин чанар гэх холбоосуудыг Алтан судар болон бусад судруудаас олж харж болно.

Шинжлэх ухаан бол аливаа зүйлийн шинж чанарыг нь судлан мөн чанарын холбоосыг олохын тулд хөгжсөөр л байна. Харин мөн чанар гэдэгт аливаа зүйлийн оршин байгаа учир холбогдол, шүтэн барилдлага, хор хохирол гээд илүү их гүн мэдлэгт тэмүүлсэн  ойлголт байх юм.
Харин амин чанар гэж энэ хөтөлсөн мэдлэгээ зорилго болгож эл биеэ тэгшлэн засвал амин чанар үүсэх бөгөөд орчлонгийн аливаа юмс бусдаас ангид үл оршихыг ухааруулан зохицолд хөтөлдөгийг өвгүдийн буулгасан сударт илүү  задлан бичсэн байдгийг олж уншина бизээ.

Харин өөрсдийн хар ухаанаар жишиглэн бодвоос сошиал ертөнцөд хар масс гэдэг үг газар авсныг ч хэлэх үү нэг зүйлийн  талаар зөвхөн нэг өнцгөөс нь хараад хүмүүсийг хэт шүүмжлэх нь ч элбэг болж. Тэгэхээр хар массыг чиглүүлэгч нар бол чанарлаг нь байж чадах уу гэсэн асуулт гарч ирнэ. Харин  тэр чанарыг хэн тодорхойлох вэ гэсэн асуултанд хэн ч л байж болно гэж хариулмаар ч юм шиг. Үнэндээ бол хар масс гэж ад үзээд байгаачууд бол ард түмэн л дээ. Улс эх орны хувьд ард түмэн ямар байх нь төр засгаас хамаардаг тул муугаа ч тэр сайнаа ч тэр бүгдийг нь чирэхээс өөр гарцгүй. Ядуу , бүдүүлэг, ухамсаргүй , залхуу ардууд байлаа гэхэд түүнийг зөвд нь чиглүүлж хөтөлдөг нь тооны доторх чанартайчууд мөн үү? Тэгэхээр хэдий олныг ухамсарын түвшинд дагуулж чадаж байгаагаар чанарын асуудал бас тодорхойлогдож болох л юм. Ухаанаа уралдуулцгаана биз ээ

Monday, September 3, 2018

Авах гээхийн ухаан гэж агуу юм байх юм даа. Бурхан багшийн сургаал номнолын гүн ухааныг ухан уншихад гайхамшигтай бөгөөд Их хаад маань ч түүнээс суралцан сургаал номнолыг нь ашиглаж  байсныг нь ойлгох шиг. Харин бөө мөргөлийн талаар өвгүдийн бөө гэгээн тархины онол бөө бөх зөнгийн тухай, бидний Монголчуудын бүтээсэн тулгуур 3  онолыг ухан суухад  оюун санааны их ертөнцийг эгэл ардын энгийн сэтгэхүйд ухамсар болгон буулгаж, амьдран оршихуйн жаяг болгон ёс заншилдаа шингээн амьдралдаа мөрдлөгө болгон үр хүүхдүүддээ заншихуйгаар дамжуулан үйлдэлд нь зангидаж орхисонд нь бахархам санагддаг шүү. Эргэх цагийн эрхэнд ээлжлэн солигдох бүхэнд цаг цагаараа байдаггүйг мэдэж эргэн ирдэг их өвгүдийн ухааныг ирэх цагийг угтуулан тосон бэлдүүлэх гэж л удам угсааны охь ухаантнууд оюун санааны их ертөнцөөсөө морилон саатаж эгэл нэгэн улаачийнхаа тархи зүрхэнд энэ амьдралын жам ёсыг таниулах гэж үеийн үед шийдэл бүхнийг нь өөрсөд нь үлдээн байж үр дагавар бүхнийг тооцох ухаанд нь сурган байж ирэх цагийг нь ирээдүй хойчийг нь сануулан үйлдэх үйлээр нь өөрсдөд нь сургаж удмын хэлхээг таниулах нь эгэл бөгөөд агуу .  

Friday, August 24, 2018

Бидний авир

Хүмүүний оройн дээд ялалт бол өөрөө өөрийгөө ялах ухааны ялалт болно. Түүний өгөөж юутай ч зүйрлэмгүй оройн дээд юм гэж олон ч ухаантан мэргэдийн сургаал номнол, сударт бичсэн байдаг.
Хүн л юм хойно бидэнд янзан бүрийн авир байдаг. Аливаа зүйлийг хийж бүтээе гэж бодовч залхуурах, эсвэл яаж хийхээ олохгүй арга мухардах үе бид бүгдэд зөндөө л тохиодог. Эсвэл бүүр өөрсдийнхөө байгаа байдлыг хэт дөвийлгөн өөрийнхөө байгаа байдалдаа ханаж цаашид хөгжиж дэвшихээ байдаг ч тал бий. Бүүр эсрэгээрээ өөрийгөө хэт голж аливаа зүйлийг хийж бүтээхээсээ бэрхшээн шантрах нь ч бий . Заримдаа бүүр бусдад атаархан , өөрөө хийж чадахгүйдээ  бухимдан өөрийгөө юун дээр алдаж байгаагаа ч анзаарахгүй  суух ч үе байдаг шүү дээ. Энэ бүгд авирууд биднийг өөрөө өөрсдийгөө ялах тэр л ялалтын замд саад болдог. Харин тэр саадыг бид хэрхэн давах вэ гэдэг өөрөө ухаанаа тэлэхээс эхтэй бөгөөд мухардалд орсон үед гарц үргэлж байдаг гэдгийг санаж суралцах тусам гарц улам бүр л тод болдог. Ямар нэг зүйлийн тухай асуусан ч хариулах гэж өөрийнхөө тархинд төвлөрөх нь ухаанаа нэмж байгаа хэрэг гэнэ билээ.  Тэгэхээр ядаж л өөрөө өөртөө асуулт тариж сурах хэрэгтэй ч юм уу.  Ямар ч хүнд үргэлж л өөрийгөө дөвийлгөн өөрийн хийсэн болгоноо бусдаас илүү болгон харах үе байдаг. Тэгэх тусам л бусдын хийсэн болгоныг үгүйсгэж, үнэн бодит дүгнэлтийг хийж чадахгүйгээс үл ойлголцолд хүрэх тохиолдол их байдаг. Харин энэ үед л бусдын байр сууринд өөрийгөө тавин яг түүнийг өөрөөрөө төсөөлөөд бодох үед эрхгүй л зөөлрөөд ирэх вий. Харин өөрийгөө голон шантрах тэр үед бусдын зоригжуулж хэлсэн хэдхэн урмын үг тэрхүү мухар харанхуйд гэрэл тусгах шиг болдог шүү дээ. Яг л түүнтэй адил мухардаж шантарсан нэгэндээ урам зориг ухаан гарцыг зааж өгөх ухаан, сэтгэлийн дэм өгч байхын утгыг хүн өөртөө шингээж авдаг байх. Тусч энэрэнгүй хүмүүс ихэвчлэн өөрсдөө зовлонг туулсан хүмүүс байдаг шүү дээ. Тэд бусдын зовлонг өөрийнх шигээ бодон өөрийн туулсан зовлон бэрхшээлээр жишиглэн чин сэтгэлээсээ тусалдаг байх. 
Харин онгироо бардам нэгэнд ухаан суулгахын тулд өөрт нь даалгавар өгч өөрийнх нь хэр чадал чансаатайг нь мэдрүүлэх ухааныг олж дэм болдог байх юм. Атаархуу нэгэнд нь хүмүүнд атаархаж байснаас өөрийн чадвараар юу хийж чадахыг  нь ухуулан дэмнэх зэргээр хүсэж байгаа үр дүнд хэрхэн хүрэхийг тайлбарлаж байж атаархлаас салгах зэргээр бусдын дэмээр өөрсдийн ухаанаар  гарах замуудаа олохын төлөө өөрөө өөрийгөө ялахын төлөө хичээцгээе дээ


Wednesday, August 22, 2018

3.1 - 3.5

3-1
Хүйтэн чулуун зүрхний цаанаас төөнөх
Хүдэр чийрэг сэтгэлийн галыг
Хөөрөн мандах нарны цацрагаар
Хөтлөн холбох авъяас үгүйд
Хүндлэл хайрын элгэмсэг орчилд
Хүрэх хүсэл төрөх ахуйд
Өөрийн биеийг золин байж
Өрөөлийн хүслийг дээдлэх ухаан
Өрцтэй зээлийг нуруундаа тээх үү?
Өнөр түмний итгэлийг тээх үү?
Өршөөл энэрэлийн мананд умбах уу?
Ариун ариун гэхэд анхны хайр нь юу юм?
Алдах эндэх хорвоод алдаа оноо нь юу юм?
Чин үнэн сэтгэлийн уяа
Чиний миний үүрдийн холбоо
Чимээгүй урсах дусал нулимс
Чигч үнэний замыг заанам
Ард түмний итгэл сэтгэлийг
Аашлан загнан орхиод одвоос
Агч модны жимс адил
Амтлах нь үгүй хор болму
Ай хөөрхий хөөрхий
Алтан эрдэнэ гээд байл уу?
Амин эрдэнэ боломгүй бол
Алт байгаад яанам
Уужуу тавиун цэгц бод
Ухааны цараа чинь хүрэх нь үү?
Үүмэрч сандарч гэгэлзэлгүй
Үйлийнхээ үрийг дахин тунгаа
Ай хөөрхий хөөрхий
Амьдрал мину зээ
2014.10.27
3.2

Чимх чимх ухааныг
Цэгц шударгаар чиглүүлэвч
Таван цэнгийн алтан ээмгийг
Таашаал болгон авч одох уу
Хүн хүний хүсэл
Хүрэх газар байвч
Хөтлөх алсын замд
Хүртэх үгүйгээ танд
Алиман сарны туяанд
Алс хол зорчлоо ч
Алтан нарны цацрагаас
Атгаснаа алдаж боломгүй
Цэнгээр хэмжих туухай нь
Цэгц шударгын хэмжүүр үү
Чин сэтгэлийн хэмжүүр юуг
Цэгцрэх бодлоор л цэгнэнэ дээ

3.3
Хүсэл болсон хүлээлт
Хүзүүгээр татах үед
Хүмүүн заяатны дунд
Хүслийн зүйтэн төрнө
Хүрэх алсаа тодлон байж
Хүмүүний орчлонг нэвтэлнэм
Ая тух гээчийг амар хялбарт бодно уу?
Амгалан цэнхэр дэлхийтэйгээ
Алхаа юугаа нэгтгэн байж
Зуран хайсан бүхнийг
Тооцон бодон тунгааж
Жам ёсны үйлийг нь
Залгуулах учиг байнам
Аяа балчир үрс минь
Анхааралтай бүгдийг аж
Ач тус төвгийн үр дүнгээс
Ангийн чинь олз хамаарна даа
Жингийн цуваа зогсолтгүй хөвөрнөм
Жирэвгэр хөмсөг нумран зангирнам
Эжийгийн чинь бие сулхан байна
Эрч хүчийг нь сэлбэмээр л байна
Үрсийн зүтгэл дутуухан л байна
Үнэн сэтгэлийн дэм нь алга
3.5
Тэмүүлэл үгүй бол
Тэнэмэл нохой мэт
Тэгшрэх бодлын үзүүрт
Тэнхээт ат хөтлөгдөж
Жингийн цуваа хөврөн байхуйд
Ачааны тэнд уртын зам

Уртын замын эхэнд
Уран нүүдэл хийхэд
Учрал дүүрэн харцнаас
Удмын зангилаа тайлагднам
Ухаант ардын үгнээс
Учиг юуг татан байж
Урагшлах замаа гэрэлтүүлнэ
Татсан татаас бүр нь олз
Тавьсан учиг бүр нь гарз
Дүүрэн амьдралын мөрөөдөл
Дүлий орчинд байна уу
Туулах амьдралын бартаа
Сонор нээн замд хөтөлнө
Түмэн олны итгэл юуг
Түүчээлэн хүргэх холбоос
Төвгийн урт зангилаанд
Төөрөн одох вии дээ


Tuesday, August 21, 2018

Тоо ба чанар 6 ба өрөвдөх эрдэм

Аливаа үрсэд
Ямар ч бэрхшээл тулгарч болно
Зовлон зүдгүүр туулсан хүмүүс
Ард иргэдийг өрөвдөн хайрлаж 
Энэрэн тэтгэж ур ухаан хайрлах аваас
Ард иргэд нь
Зовлон бэрхшээлээсээ салан одохыг
Өрөвдөх эрдэм хэмээн
Эрдмийн тоонд оруулсу хэмээн Хас төрөөр бадраах сударт айлдсан байдаг.
Бэрхшээл гэж чухам юуг хэлдэг юм бол доо? Хүний өөрийнх туулж давах зүйлийг хэлэх үү бусдын дэмжлэгээр даван туулахыг нь хэлэх үү эсвэл аль алины хүчээр ухаарлыг олж ур ухаанаа гарган даван туулах тэр  бүхнийг хэлэх үү? Хүн л юм хойно зовлон бэрхшээл тулгараад ирэхэд сэтгэлдээ бодож хайрлаж хүндэлж явдаг болгоноосоо дэм хардаг биз харин тэр бэрхшээлийг нь арилгаж чадахгүйгээс цааш өрөвдөх хэрэг юусан билээ гээд цааш харах уу эсвэл өчүүхэн бага ч гэсэн сэтгэлийн дэм урам өгч цаашид тулгарсан бэрхшээлээ даван туулах арга ухаанд нь дусал боловч нэмэх нь энэ эрдмийн утга учир юм болов уу? Тиймээс ч зовох цагт нөхрийн чанар танигдана гэсэн ардын зүйр үг гарсан биз дээ. Чанар гэдэг үгний утга улам бүр л гүн болоод л байх юм. Эзэн Чингис хааны туулсан зовлон бэрхшээл бүр нь түүнийг улам хурцалж, түүнийг дэмнэж бэрхшээлээс салахад дэм болсон бүхэн анд нөхөд болж туулсан зовлон бэрхшээл болгоноороо бие биенээ өрөвдөн хайрлаж бие биенийхээ бэрхшээлийг хамтран давах нэгэн том хүчний цулдал болж зузаарсаар Их монгол улсыг байгуулсан биз. Дэм дэмэндээ гэх үнэний учиг энэ бололтой. Эрдэм болгоны цаана нуугдах их хүчийг сайтар ухах юмсан даа.

Monday, August 20, 2018

Хамтын хариуцлага

Саяхан зурагтаар нэгдэлжих хөдөлгөөний тухай нэгэн хуучны кино үзлээ. Одоогийн мянгат малчин тэр үеийн мянгат малчдын хооронд ялгаа байгаа болов уу? Тэр киног мэдээж зах зээлийн сэтгэлгээгээр үзсэн боловч үнэхээр нэгдэлжих хөдөлгөөн нэгдлүүдийн хөгжил тийм ч буруу муу зүйл байгаагүй харин ч орчин цагт ч гэсэн зайлшгүй хэрэгжүүлбэл зохилтой мэт санагдлаа. Нутаг орондоо нийтээрээ нэгдэл байгуулбал нэг зохион байгуулалтанд орж  бэлчээрийн зохистой ашиглалт,сүргийн бүтэц дэх бод бог малын  зохист тоо хэмжээнээс авахуулаад  малын чанарыг сайжруулах гээд нутаг орондоо хэрэгтэй байгаа бүхнээ хамтын хариуцлагаар шийдэж одоо тулгараад байгаа нэлээн олон бэрхшээлүүдийг нийтээрээ шийдэх боломж бий болохоор ч юм шиг. Хувь хувиа бодсон ардын аж ахуйтнаас орон нутгийн хэмжээнд хамтарсан хөдөө аж ахуйн томоохон нэгдлүүдийг бий болгох юм бол малынхаа  ашиг буян, түүхий эдээ өөрсдөө хянаж түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэрүүдээ дэмжсэн нутаг нутгийн сор бүтээгдэхүүнүүдээ ч чанаржуулах боломж болох юм биш байгаа. Яахав соц нийгмийн үед нийтээр нь улсын бодлого намын даалгавар болгон нэгдэлжүүлж байсан бол одоо энэ зах зээлийн үед ашиг сонирхолоороо хувь хийлүүлсэн хөдөө аж ахуйн хувьцаат компаниуд хэлбэрээр орон нутагтаа байгуулахад ямар бэрхшээл тулгарах бол? Ер нь олон улсад Шведийн социалист туршлага бий л дээ. Саяхан бас нэг буриадын эрдэмтний хийсэн төслийг сонирхож байсан юм. Үнэндээ энэ нь уламжлалт мал аж ахуй дээр биш ч гэсэн газар тариалан дээр тулгуурласан төсөл байсан ба төслийн гол санаа нь эколгийн цэвэр хүнсийг орчин үеийн био технологоор тариж боловсруулан хүн амыг цэвэр хүнсээр хангаж эрүүлжүүлэхэд чиглэгдсэн шинэлэг технологи байсан ба төсөлд хамрагч бүх хүнийг ажилтай орлоготой байлгаж төслийн гишүүдийнхээ үнэ цэнийг дээшлүүлэх зорилготой сонирхолтой төсөл байсан. Иймэрхүү шинэ бөгөөд байгальд ээлтэй технологид суурилсан малын түүхий эдийг зөв зохистой хаягдалгүйгээр ашиглах аргачлалыг ч манай эрдэмтэн судлаачид бас хийж байхыг ч үгүйсгэхгүй юм. Харин түүнийг хэрхэн олж амьдралд ахуйдаа хэрэглэсэн хөдөө аж ахуйн томоохон нэгдлүүдийг бий болгох вэ гэдэг бас л улсын бодлогод хамаатай л байх нөгөө талаараа бас иргэдийн идэвхи санаачлага нэг зорилгын дор эвлэлдэн нэгдэж нутаг нутагтаа эзэн болж амьдрал ахуйгаа өөд татах манлайлалтай ч бас холбоотой болов уу

Wednesday, August 15, 2018

Тоо ба чанар 5

Өвгүд маань нэг удаа  Хүчтэний хүчийг ашиглаж сур гэж хэлж билээ. Тэр үедээ юу гэсэн үг юм болдоо гэж бодчихоод орхичихож билээ. Хятадуудыг муулах үзэл Монголчуудын дунд үргэлж л байсан. Харин Хятад гэдэг улс одоо дэлхийд хүчирхэгээ харуулж байгаа энэ үед бид хичнээн Хятадуудыг муулаад яах ч билээ харин түүний оронд яаж өөрсдийгөө уусгалгүй тэдний хүчийг ашиглан өөрсдөө оршин тогтнох талаараа бодож суусан нь өлзийтэй биз. Хааяа тэлэн өөрсдийнхөө нөлөөлөлийг улам хүчтэй болгож байгаа Орос Хятад хэмээх 2 гүрний дунд өдий болтол тусгаар улсаа бидэнд үлдээсэн өвгүдийн ухааныг судалдаггүй юмаа гэхэд энэ 2 гүрний бодлогыг судлан тэдний бодлого, технолгийн хөгжлийг, газар нутгийнхаа байршил ,   өөрсдийн онцлогт тааруулан бүс нутагтаа онцгой нэгэн тоглогч болохын тулд суралцах нь зайлшгүй болж байна. Тэгвэл бидний онцлог юу юм? Монгол гэж ямар улс юм бэ гэдгийг биднээс илүү мэдэх хэн байна? Өргөн уудам газар нутаг, цөөхөн тооны хүн амтай улсын хувьд уламжлалт мал аж ахуй дээрээ түшиглэн хөгжих түүнийхээ түүхий эд дээр түшиглэсэн үйлдвэрийн технологийг байгал эколгийн асуудалтай уялдуулан хөгжүүлэх бодлого, малынхаа үйлдэр угсаа, түүхий эдийнхээ чанар чансааг сайжруулах, хүний хөгжлийн бодлогоо хөгжүүлэх нь гарцаагүйг хүн болгон шахуу яриж бичиж байгаа боловч цэгцтэй уялдаатай бодлого дутагдаад байна уу даа.
Саяхан өөрт тохиолдсон нэг явдлаар жишиглэн ярья л даа.
Нэлээн хэдэн жилийн өмнө би хонины ноосоор тэр дундаа эсгий гар урлалын чиглэлээр сонирхолын дагуу хүмүүст сургалт хийж жижиг сажиг гар урлалын зүйл хийж үзэж олон улсын худалдааны томоохон сайтууд дээр тавьсан байсан юм. Гэтэл азаар ч юм уу нэгэн томоохон захиалга авах боломж гарч ирсэн боловч гар урлалын цехээр тэрхүү захиалгыг гүйцэтгэхэд нэлээн бэрхшээлтэй байсан юм. Ямар бэрхшээл гарсан бэ гэвэл түүхий эд болох хонины ноосны өртөг маш их үнэтэй болсноос хамааран томоохон захиалгын өртөг нэлээн өндөр болсон юм. Манайд ноос үнэгүй шахуу болчихоод бгаа мэт ойлголт ихэнх хүмүүст байдаг боловч үнэн хэрэгтэй монгол ноосны чанар муудснаас маш их хэмжээний хялгас гардаг ба бүтээгдэхүүн хийхэд чанарын шаардлага хангахгүйгээс гадна нэгж бүтээгдэхүүний өртөг маань өрсөлдөгч Балба улсынхаас хамаагүй өндөр болчихож билээ. Балбын үйлдвэрлэгч нар Авсрали улсаас ноосоо импортолж авдаг хирнээ л манай бүтээгдэхүүний өртөгөөс хамаагүй хямдаар нийлүүлж чадахаар байсан нь сонирхол татсан юм. Тэгээд ноосон сүлжмэл бүтээгдэхүүн хийдэг найзаасаа асуутал тэр маань мөн л Авсралийн хонины ноосон утасыг Хятадаас  импортоор авч бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэдэг болохыг мэдсэн юм. Гайхаад яагаад Монгол ноосон утсаараа хийдэггүй юм бэ гэж асуутал Монгол ноосон утас маш ширүүн болохоор хэрэглэгч нар маань хатгадаг гээд авдаггүй юмаа гэсэн юм. Үүнээс бид ямар дүгнэлт хийх ёстой вэ? Хуучин соц нийгэмийн үед малын үүлдэр угсаанд их анхаарч нарийн ноосны чиглэлээр хонио үржүүлж, махны чиглэлээр илүү нугаламтай хонь гээд л нэр бүхий үүлдэрүүд бий болгож хөгжүүлж ирсэн байдаг. Одоо харин бид хэт тооны хойноос хөөцөлдөөд чанарын талаар мартаад байна уу даа. Түүнээс гадна Авсралийн хонины ноосыг Хятадууд импортоор аваад түүнийг дахин боловсруулж чанартай ноосон утсыг гаргаж бусад оронд импортолдог ба манай ноосыг ч бас ихээр импортолж авдаг ба Монголд ноосны үнэ юанаар тогтоогдож угаах үйлдвэрүүд авж байгаа нь миний хувьд маш хачин санагдаж байж билээ. Тэгэхээр бид бас технологио сайжруулах, малынхаа үйлдэр угсааг сайжруулах цогц бодлого зайлшгүй хэрэгцээтэй санагдсан. Бидэнд маш их боломж бололцоо байна. Харин тэр бүхнийг ашиглахын тулд бид маш их суралцахаас гадна өөрсдийгөө хэн бэ, юу чаддаг вэ, бидний онцлог давуу тал юу вэ гэдгээ таниж уйгагүй хөдөлмөрлөж өөрөө өөрсдийнхөө болон бусдын алдаанаасаа суралцах шаардлагатай байна. 
   

Monday, August 6, 2018

Аравт

Арга билгийн чанадаас ундрах
Алт эрдэнэс мэт эв нэгдэл
Аман хүзүүний нугалаа адил
Асралт сэтгэлийн хэмээр нягтарч
Дутах ухаанаар саваа дүүргэх
Дуурсагдах үйлийн учгаар нэгдэж
Дуулим хорвоод мөрөө үлдээх
Дайчин удмын мөнхийн хэлхээ
Арван хурууны ур шингэж
Амин хэмийн чанар шингэж
Алдар нэрийн амтыг мэдэрч
Асралт тэнгэрт дүүлэн нисэв
2016.8.23

Tuesday, July 17, 2018

3-10


Түмэн бээрийн алсаас ирэх
Түйтгэр зовлонгийн шалтгааныг олох
Түм түмээр үржих ухааныг
Түүчээлэх үрс ухна буй за
  Төгс ухаарал үгүйтэй адил
  Дүүргэх дутуунууд үйлээ ухаж
  Түмэн жилийн аялгууг хүргэх
  Төгөлдөр учралаа хүлээн байна
Алаг үрсийн уйлах дуунаар
Агаар салхи нь дүүрээд байна
Амраг зүрхний цохилоо бүрээр
Алсрах зам нь тодрон буй
  Зүрх сэтгэлийн уялгаар
  Зүгээр ч нэг холбогдоно гэж үү
  Зөнгөөр урсах амьдрал чамайг
  Зүүд нойрноос чинь сэрээнэ буй за
Агуу ихийг мөрөөдөж байж
Алсын замд гардаг ч гэсэн
Энгийн бүхнээс эхлэх бүхэн нь
Эргэх холбоонд шингээстэй буй
  Түмний итгэлийг олно гээд
  Түвшин амгалангийн үүдийг сахигчид
  Тэмүүлэл юугаа хурцлана биз
  Тэнхээ юугаа тэнцүүлнэ биз

Tuesday, July 3, 2018

Хүлцэл өчих эрдэм

Өөрийгөө чи яаж зөвтгөх юм
Өрөөл нэгний зүрх сэтгэлийг гундаачихаад
Өргөн олны дунд алдар нэрээ түгээчихээд
Өндөр өвгүдийн үр гэж ачаа үүрчихээд
Өршөөл эрэх эрдмээ ч умартчихаад
Өөрийгөө чи яаж зөвтгөх юм
Өндөр өвгүдийн чинь нүүр улайх биш үү
Алс холын замыг зорьсон бус уу
Алдаа онооны дэнсэнд яваа бус уу
Асрал энэрэл зүрхэнд чинь үгүй гэж үү
Алдааныхаа хохиролыг чи яаж нөхөх юм
Эрлэгт очихоор чинь  ингэж л асууна
Эртхэн чи өршөөлөө эр
Элдэвлэж бултах зам чамд үгүй




Monday, July 2, 2018

Суралцахуй



Хамаг Монгол улсыг нэгтгэхийн тулд туулсан зовлон бол Хаан ширээний төлөөх тэмцэл бус тал нутагтаа тайван бэлчих, таван шимтийнхээ аагаар хөлжих, тухт таван ардынхаа тулгар Төрийн төлөөх золиос байсан юм гэж МТТТ судар дээр КауБайУл ( Хабул хаан ) дээдэс айлдсан байдаг.  Өөрөөр хэлбэл идтэй нэгэн гарч ирээд ирт сэлмэн дор нэгдэлгүйгээр, итгэл зүрхний дор нэгдэж эх орныхоо таван тусгаар тогтнолыг хамгаалсан түүх юм хэмээсэн байдаг. Аливаа хүн гэр бүлд харьяалагддагтай адил гэр бүл ч гэсэн улс бүлдээ хамаардаг нь хүн төрөлхтөний түүхийн энгийн л нэг жишээ. Харин тэр гэр бүл хэрхэн бие даан гэр доторх асуудлаа зохицуулж чадаж хир нөлөө бүхий гэр бүл болж байгаагаар нь зэрэг зиндаа хэмээх зүйл тодорхойлогдох биз. Монгол орныг хэдхэн гэр бүл л захирч байна гэсэн яриа олны дунд байдаг болсон. Харин эдгээр толгойлох  гэр бүлүүд зөвхөн өөрсдийнхөө эрх ашгийн төлөө бусад гэр бүлүүдийг сорон мөлжиж байна уу эсвэл  бусад гэр бүлүүдийнхээ чадал чансааг харгалзан бүх  гэр бүлүүдийн үнэ цэнийг үнэлж,  харилцан хамааралтай нэгэн цогц системийг бий болгож байна уу , эсвэл бүүр толгойлох  гэр бүл болохын төлөөх  хоорондын  тэмцэлд бусад жижиг бүлүүдийгээ чирж хохироож байна уу гэдгээс хамааран улс орны хөгжил цэцэглэлт тодорхойлогдох шиг.  Гуравхан сая иргэдтэй манай улсын хувьд газар нутаг хүрэлцэхгүй байх гэсэн  зовлон үгүй тул хэрхэн газар нутагтай жигд тархан суурьшиж суурьшсан газар нутгийн онцлогт тохирсон аж ахуй эрхлэн иргэн бүрээ үнэ цэнэтэй иргүн байлгах төрийн бодлогоо тодорхойлох арга чухал болоод байна. Мэдээж түүхийн хөгжлийн замд цуст тулаанаас авхуулаад олон ч тэмцэл болж байсан боловч 1990 оноос хойш Монголчуудын хувьд шинэ шахуу  чөлөөт эдээр засаглах  ухаанд хэн нь  эртхэн  харийнхны  эдийн засгийн зөвөлгөөг авч чадсан  нь толгойлох гэр бүлүүд болоод байна. Бид  чөлөөт эдийн засгийн хөгжлийн  үе шатуудыг мэдэхгүйн гайгаар харийнхны заль мэхэнд орж өөрсдөө ч даахааргүй их өрөнд орж одоогийн гүн хямралтай нүүр тулаад байгаа ч гэлээ бас ч гэж хоцрогдлынхоо давуу талыг ашиглаж эдийн засгийн алуучдын арга мэхийг гадарлаж эхлээд байгаа энэ үед л толгойлох гэр бүлүүд хувь хувийн эрх ашгийн төлөө биш хэрхэн хамтарч улс бүлийнхээ төлөө гадныхны  заль мэхэнд орохгүй байх ,  бусад гэр бүлүүд ч энэ арга ухаанд суралцаж харийнхны заль мэхийг ядаж өдий болтол туулсан зах зээлийн замнал , учруулсан хор хохиролоор нь таниж суралцах нь зайлшгүй болоод байгаа тул өөр хоорондоо дайсагнахын оронд эрхэмлэвэл зохих тусгаар тогтнолоо 5 байдлаар хамгаалах арга ухаандаа суралцвал зохилтой. Харин тэр онолын үндэс бидний түүх бидний өвд байгааг орчин үетэйгээ уялдуулан харах алсын хараа бидэнд дутуу байгаа нь харамсалтай. Гадныхнаас суралцах зүйл арвин их гэдэгтэй маргах хүн тэр бүр байхгүй ч өөрсдийнхөө авдарыг уудалж суралцах төрт ёсны соёлтой гэдэгтэй  маргалдах олон хүн байдаг болсон одоо үед аль алинаас нь суралцах нь чухал болохыг ухамсарлах цаг үе иржээ.

Sunday, June 24, 2018

Тоо ба чанар 4

Өвгүд минь үрс балчируудтайгаа хөөрөлдөхдөө үргэлж л ертөнцийн 3 ыг асуудаг сан. Монголын аман зохиолын нэгэн хэлбэр болох ертөнцийн гурваас юуг таниулах гэсэн юм болдоо гэж би бодохдоо заавал яагаад 3 аар нь хэлц болгодог юм бол доо гэж тунгааж суулаа. Бүх л зүйлийг 3 аар нь зүйрлэн ухуулах учир нь чухам юунд юм болоо?

ЖАМ-аараа байгаа бодит бүхэн гурван төлөвтэй, гурван биетэй, гурван хэмжээстэйг
ЖАЯГ -аар байгаа бүгдэд гурван хязгаар, гурван чанар, гурван ёсыг байлгаж дархалдаг Газарч ТНГР ээ ерэн таван АЙЛ түм Эн Улс тайлж тахиж, түгээн дэлгэрүүлж соёрхийтээ гэсэн үгс Алтан судар дээр байдаг. Сургуульд үзсэн бодисын 3 төлөв хатуу шингэн хий, Домчийн судар дээр байдагчлан хий чийг тоос 3 нэгэн цул болж эх дэлхий үүсэж амь оршсон, өндрийн өндөр, далдын далд, гүний гүн  хэмээх алтан судар дээр гардаг хэмжээс , чандманах 3 эрдэнэ хэмээн дээдлэх бүхэн  3 ын тоотой холбоотой. 3 аар учигласан олон зүйл байдаг л даа. Балчир үрсүүдээсээ ертөнцийн 3 ыг байнга шалгаах өвгүд, ардын аман зохиолын ертөнцийн 3 хэмээх энэ өвд ямар учиг байгаа юм бол? Дэлхийг хавтгай гэж төсөөлж байсан үе хүн төрөлхтөнд байсантай адил бид ч өдөр тутмынхаа амьдралд нүдэнд үзэгдэх бүхнийг 2 хэмжээсээр хардаг нь аливаа юмс үзэгдлийн мөн чанарыг олж харахаасаа илүү хэлбэр дүрс , шинж чанарыг нь илүүтэй олж хардагтай холбоотой бизээ. Саяхан нэг БууЭрЭл-ийн айлтгалыг сонсож байхдаа шинж чанарыг судлаж таниж байж цаад мөн чанарт хүрэхийг сэрэхүй хэмээн нэрлэдэг тухай сонсоод Монгол хүмүүн байх нь чухамхүү аливаа зүйлийн оршиж байгаа нь ямар ач холбогдолтой юм,   байхгүй бол яах юм, ямар хор хохиролтой юм, аливаа юмс үзэгдлийн давтамж чанар байгаа эсэх, мөн адил төстэй байдлыг харьцуулан жишиж дүн шинжилгээ хийж чадах  эсэх гээд маш их зүйлийг ажиглаж судалж түүнд зохицон амьдрах ухааныг өв болгон хадгалж ирсэн нь үр хүүхдүүдийгээ аливаа зүйлийн шинж чанарыг ухан ойлгуулахын тулд багадаа л 3 учгаар жишиж суралцахад сургаад байна уу даа гэлтэй. Мөн тэрхүү айлтгалд хүний заяа гэж өөрөө мөн чанар юм шүү дээ гэхэд дотроо мөн чанараа бид танисан бил үү гэсэн бодол эрхгүй төрж билээ. Харин өөрийн заяагаа дүүргэнэ гэдэг бүгдийг өөрөө хийж сурахад байдаг гэсэн юм. Мэддэг юм шиг боддог бүхнээ хүнд мэдэмхийрч баахан зөвлөгөө өгч шүүмжилчихээд  дараа нь өөрөө тэр бүгдийг хийгээд үзэхэд тэр бүр ярьсан шиг байдаггүй юм байна лээ гэж нэг залуухан хүү зурагтаар ярихыг сонсоод  үнэхээр манай залуус бас хийж хөдөлмөрлөж байж мөн чанарт суралцаж байгаад бахархаж л байлаа.  Чухам ингэж л мэдлэгт суралцсан байхад олныг дагуулах хүндэтгэл гэдэг нь бий болдог бөгөөд үүнд л тоо чанарын холбоос бий болоод байна уу даа гэж тунгаах юм.

Friday, June 15, 2018

Наран эжий

Ачлал хайрын оройн дээд
Алтан цацрагт эрдмийн охь
Амин хайрын эрчмийн дээд
Аранзал улаан галт мину
    Амьтай бүхнийг хайрлан тэтгэх
    Арга ухааны ундарга болсон
    Агуу гэрлийг зүрхэнд шингээгч
    Амин их  шүтээн мину
Үүлэнд халхлагдах сүүдэрт тань
Үнэний замыг таних болтугай
Үйлдүүлж сургасан ур бүхнээр тань
Үлэмж төгөлдөрийг бүтээх болтугай
   Чин зүрхний гал нь бадрах болтугай
   Чимээ чагнах сонор нь соргог болтугай
   Чигч ухааны үзүүр нь хурц байг
   Цэгцлэх үйлийн ур нь ундрах болтугай

Thursday, May 17, 2018

Эв эеийн үлгэр

Эрт урьдын цагт нэгэн хүү хөгшин эх  4 ах нарынхаа хамт эвтэй найртай сайхан амьдарч байж гэнээ. Үзэсгэлэнт сайхан уул устай нутаг орондоо адуу малаа маллан амар тайван  амьдран сууж байтал хаанаас ч юм  хэсэг хүмүүс тэдний нутагт нүүдэллэн ирж суугаад үзэсгэлэн сайхан уулыг нь ухан төнхөж,  ургамал амьтдыг нь хайр найргүй устгаж най сайхан тухыг нь эвдэх болж гэнэ. Ах дүү 5 энэ бүхэнд нь эгдүүцэн дургүйлхэж өнөө улстай очиж уулзаж  уул усаа ургамал амьтнаа хайрлан эвтэй найртай амьдрахыг хүссэн боловч өнөө хүмүүс сонсохыг хүссэнгүй гэнэ. Тэгэхээр нь өнөө ах дүүс өөрийн нутаг хэмээн хил хязгаар тогтоож уул ус ургамал амьтнаа хайрлан амьдрах дэг жаягийг тогтоож түүнийг биелүүлэхгүй бол тэдэнтэй зэрэгцэн амьдрахгүй гэжээ. Хүчирхэг 5 ах дүүсийг эсэргүүцэх хүч үгүй байсан тул аргагүйн эрхэнд тэдний нутгаас холдон нүүжээ. Гэтэл тэр хүмүүсийн дунд нэгэн арга заль ихтэй хүн байсан бөгөөд бусаддаа яаж энэ байдлыг эвдэх талаар сургаж гэнэ. Түүний хэлж өгсөн арга бол 5 ах дүүгийн хамгийн ахмадтай нь уулзаж түүнийг бусад ах дүү нартайгаа муудалцуулах аргыг олцгооё гэжээ. Тэгээд өнөө ахмад хүүг нь дуудаж буруу үйл хийж бусдыг хохироосондоо өршөөл эрье хэмээгээд эв нэгдлийг бэлэгдэж нэг сайхан охиныг түүнд гэргий болгон өгье гэцгээж гэнэ. Ахмад хүү тэр охиныг хараад үнэхээр үзэсгэлэн төгс байсан тул сэтгэл алдан дурлаж гэнэ. Гэртээ эргэж ирээд дүү нартаа өнөө хүмүүс өөрсдийн алдаагаа ухамсарлан эвтэй найртай зэрэгцэн амьдарахыг хүсч байгааг нь хэлж гэнэ. Гэвч дүү нар нь уул усыг нь бохирдуулж ургамал амьтанг нь сүйтгэсэн урьдын их хохиролыг нь санан түр харзнахаар шийдэж гэнээ. Явсан очсон газар бүхнээ хомхойлон идэж устгачихаад дахин нэгэн шинэ газар луу нүүж амьдардаг эдгээр ард өнөө баялаг сайхан газраас холдон нүүхийн оронд ах дүү 5 ыг хооронд нь муудалцуулаад газар нутагт нь эзэн суух санаанаасаа татгалзахыг хүссэнгүй. Ахмад хүүд эхнэр болгож өгсөн өнөө бүсгүй өнгө зүс сайхан боловч өсөж төрсөн гэр бүл нь хайрлаж энэрэхийг мэддэггүй учраас ахмад хүүгийн гэрт очсон ч багаас сурсан зангаараа байгаа бүхнийг ховдоглон ах дүүсийн хооронд яс хаяж муудалцуулах болжээ.  Өнөөх ардууд олон газрыг хомхойлон олсон олзноосоо хөвгүүдийн хамгийн ахмадад онцгойлон бэлэг сэлт өгч эв эеийг найр тавин элдэв найранд урих болж гэнэ. Эхнэрийн ятгалга элдвийн бэлэг сэлтэнд толгой эргэсэн ахмад хүү жаяг ёсыг өөрчилж өнөөх ардад өөрсдийн дураар байх боломжийг нь гаргаж өгөх болжээ. 4 дүүгийн дундах ахын энэ үйлдэлд ихээхэн дурамжхан байдаг тул бусад дүү нартаа хандан харь газраас бэр авахгүй байх жаягийг шинээр тогтооё хэмээж гэнэ.   Тэгээд алдагдах болсон дэг жаягийг эзэнтэй болгож түүнийг өөрчлөхийг 5 уул хамтдаа хэлцэж байя гээд  4 дэх ахдаа хариуцуулж өгч гэнэ. Ахмад хүү өөрийг нь айлын ах тул бие дааж шийдвэр гаргах эрхтэй гэж маргаж гэнээ. Ахмад хүү эхнэрийнхээ ах дүүсийн өгсөн бэлэг сэлтэнд дулдуйдаж өнгөт сайхан хувцасыг өмсөж амтат сайхан амттанг хүртэж адуу малаа ч адгуулахаа байж өөрийн дүү нарт даатгах болжээ. Ахыгаа хэдий хайрлан хүндэтгэдэг ч урьдын сайхан цаг шиг хамтаар бүхнээ хийдэг байснаа дурсаж ахдаа гомдох болсон отгон хүү ихэд уурлаж, хүндэтгэл гэдгийг умартаж ахтайгаа муудалцах болж гэнэ.  Харин бусад дүү нар нь ахынхаа авсан бэлэг сэлтэнд атаархан хорсох болж гэнэ.  Харин хөгшин эх энэ бүхнийг үзэж  сонсоод 5 хүүгээ бүгдийг цуглуулаад, ахмад хүүгийн алдааг сайтар хэлж өгөөд  ахыгаа алдсан хэмээн ад үзэлгүй алдаа бүхнээсээ суралцаж улам хүчирхэгждэг нэгэн гэр бүл байж  өөрийн ахан дүүсдээ хар муу саналгүй  зүрх сэтгэлийн цагаанд автаж, зүрх сэтгэлийн ариунаар бие биенээ урьдын адил хайрлаж хүндэтгэж  чадах аваас эв эе ямар ч муу хорон санаанд дийлдэшгүй болохыг  сургаж гэнээ. Хөгшин эхийнхээ хэлсэн бүхнийг 5 хүү ухааран нэгэн хүмүүн мэт багц болон эв эеээ хичээж  эх нутагтаа эзэн нь болж байгаа бүхнээ хамгаалан эв эеийг эвдэгч сувдаг, тачаал, аархал, мунхаг, атаархал, шунал, хонзон хэмээх  7 зүйлийг өөрийн биедээ , ухаан бодолдоо бугшиулалгүй үеийн үедээ санаж,  сэрэмжилж явахыг үр хүүхэддээ сургая хэмээн хэлэлцэж  амар сайхан жаргажээ.

Tuesday, April 10, 2018

Хүүхэд хүмүүжүүлэх арга

Үр хэмээгч нь цагаан болоод улаан эс нэгдэж, алтан эсээр амилж, сүүн эсээр хүчижсэн дөрвөн эсэн нэгдэл, гурван бодгалын хүч оюун ухаант өөрийн хэвлээгээс бултас хийж гарч өрөөлийн хэмээр дэмнэгдэж, өөрийгөө улбаалагчийг хэлдэг.  Өөрөөр хэлбэл , өөрөөс чинь төрөх хүмүнийг хэлнэ гэж Хатан судар дээр бичсэн байдаг.
Нэгэн удаа бууЭрЭлийн маань буултыг тоссон зайрангаас  :
Үр гээчийн учгийг үрсүүдэд нэг айлдаадах даа
Юуны учиг үрс минь гээд байгаа билээ?
Өвгүд бидний үйлийг түүчээлж
Өнө мөнхийг залгамжлах биш үү
Үүний тулд бид араа үрээрээ бөхөлдөг юм да
Иймийн учиг үрс минь гэж өр зүрхнээсээ үнэн учгийг таниулах гээд байна даа.
Үр чиний үр хэн билээ?
Зайран залуу : ( хүүгийнхээ нэрийг айлдав)
БууЭрЭл : Тэгвэл үрдээ үлдээх мөр чинь хир гүн билээ?
Үрийн чинь үр энэ үрийн үр гүн мөрөөр чинь мөшгөнө дөө
Түмэнтэй жилийн үрийг
Түмэнтэй жилийн мөрийг мөшгиж яваа улаач биз дээ үр минь
Мөшгөсөн ч бас мөрөө ардаа бас үлдээдэг юм даа.
Үр чинь тэр мөрөөр чинь мөшгөнө дөө гэж айлдаж билээ. 

Тэгэхээр үр хэмээгч нь Огоуул Хаймиш хатны айлдснаар эцэг эх гарвалуудынхаа амин мөн чанарыг ирээдүй хойчийнхоо хувь заяатай холбогч болох нь дээ.

1. Улаан эс гэж эхийн эсийг хэлнэ. Өндгөн эс
2. Цагаан эс буюу үр эс, эцгийн эс
3. Сүүн эс буюу сүнс. Сүүн эс байхад дээрхи 2 эс амилдаг
4. Алтан эс бол үржихүйн эс, шимт мандал. Алтан сав хэвлий. Өөрөөр хэлбэл улаан, цагаан, сүүн эс хэмээх 3 эс нь хүмүн болж, нэг эс нь буюу алтан эс нь тэр 3 ыг сүлэлдүүлэн байж үр бий болж төрөх ёстой.

Тэгвэл Монгол хүмүүний алтан эс бол Монгол хэмээх улс байдаг бол хүмүүн төрөлхтөний алтан эс бол эх дэлхий. Чухам ингэж тунгаах олон хүмүүс байгаа бол өөрийнхөө үрийг байгал дэлхийн үрд дүйцүүлэн сургах нь эцэг эх бидний үүрэг гэдгийг ухамсарлан  энэ ухаанд тулган эх үрэн зургаан зүйлийн амин чанарыг таниулж түүнд таарах 6 зүйлийн соён сургах аргыг өвлүүлэн үлдээснийг судлууштай санагдах боллоо. Үүнд 

1. Нартын цагт 
Өөрийн биеэр үлгэрлэн сургах арга
2. Сартын цагт
Өгүүлэн сургах үлгэр домгийн арга
3. Сүүн сэтгэлд
Ухуулан жишиглэн сургах арга
4.Сайн муу , амьдын цагт
Залбирал бишрэлээр шүншиглэх арга ( Биднийг хууччуул муу ёр гээд л сургадаг байсан даа)
5. Амьтан мөн чанарт
Давтуулан, даган үйлдүүлж сургах арга
6. Хүмүн мөн чанарт 
Бясалган таниулж, ухамсарлуулах арга


БууЭрЭл маань Ээж хайрханы бэлд хүүхэд хүмүнжүүлэх эм хүмүүний үүргийг  :

Хорвоо дэлхийн үүслээс нь
Хонгор үрсдээ таниулнам
Арван сар тээх амин сүнсний учгийг
Алаг дэлхийн үйлстэй нь холбон
Хатуу бэрхээс түүртэлгүй
Харуулан үзүүлж таниулж
Хорвоо дэлхийн уужмыг
Хос баганат гэртээ
Үйлдүүлж, үлгэрлэж, уламжлуулж
Мэдрүүлж, ойлгуулж, мэдүүлнэм гэж билээ





Thursday, March 29, 2018

ЧИН СЭТГЭЛ

Хүн сэтгэлийн амьтан гэж хэлэлцэхийг сонсож л байсан байх. Махан бие, сэтгэл бие, сүнсэн бие гэж 3 бие байдаг гэж өвөг дээдсийн буулгасан судраас уншаад махан бие, сүнсэн бие 2ийн нөлөөлөлөөр сэтгэл бие гээч оршоод байна уу гэж бодлоо.  Махан бие өвдөхөд сэтгэл бие бас л шаналан өвдөж эхэлдэг бололтой. Өвчтэй хүмүүс эмзэг гомдомхой тунимхай ууртай байдаг тийм ч учраас бусдаас анхаарал халамжийг хүсэж байдаг биз. Чухам энэ үед л чин сэтгэлтэй хүмүүсийн дэм тусламжаар сэтгэл бие засагдаж эдгэрэх итгэлийг олж авч сүнсэн биедээ нөлөөлөн өөрийн эрчимээ нэмэгдүүлдэг байх л даа. Бас нэг арга нь бөөгийн аргаар шууд сүнсэн биед нөлөөлөн сүнсэн биений эрчмийг цэвэрлэж ,нэмэгдүүлдэг байж болох ч бас энэ үйл нь тухайн хүний итгэл сэтгэлээс нэлээн хамааралтай байгаад байх шиг. Тэгэхээр сэтгэл бие махан бие сүнсэн биений заслыг тус тусад нь авч үзэх нь утгагүй юм шиг. Энэ тохиолдолд сэтгэл биеийн нөлөөлөл сүнсэн болон махан биед хэрхэн нөлөөлж байгаа хамаарлыг судлаад үзмээр ч юм шиг. Эмнэлэг болон сэтгэл зүйн практикт өвчтөний сэтгэл  зүй хэдий чинээ өөдрөг байхаас эмчилгээний үр дүн төдий чинээ сайн байх нь бараг л батлагдсан зүйл.  Энэ бол зөвхөн өвчтэй хүн дээрээс олж харагдах энгийн жишээ л дээ. Амьдрал дээр өөр маш олон жишээнүүд байдаг шүү дээ.  Сүүлийн үед хүн бүр л уур бухимдалтай, төр засагтаа итгэл алдарч буруутгах нь ихэсч байгаа ч гэсэн сайн сайхан бүхнийг хөхүүлэн дэмжиж өөдрөг бүхний төлөө тэмүүлэх тэмүүлэлээ хурцлан өөр өөрсдийн чадах бүхнээрээ үлгэрлэж эхлэвэл бусдынхаа сэтгэл биед ч нөлөөлөх бизээ.

Tuesday, March 20, 2018

2-22

Хүндэтгэл хайрын орон зайг
Хүлээн зөвшөөрч чадваас
Хүрэх алсын замаа дөтлөх
Хөтөл замыг олох адил
       Алдар хүндийн оргилд мацаад
       Араас нэхэх нэхлээ даалгүй
       Ардын итгэлийг дэмий мохоон
       Ацан замд хөтлөх шиг
Хүмүүн заяаны төвөг олширч
Хохирол юугаа даалгүй
Өөрийн өөдгүйн боол болж
Өрц сүвээгээ хатгах адил
         Чин үнэн байсаар байтал
         Чимх чимхээр мэдэрсээр байтал
         Алтан наран цацрагаа түгээж
         Алдаа оноог дэнсэлсээр байтал
Өнөд алдсан алдааг минь
Өтөл насандаа олсон ч гэсэн
Үнэний мөрийг бат атгаж
Үзэсгэлэн төгсийг бүтээх буй заа
      Хан тэнгэрийн сургаал юуг
      Хайхарч ойлгохгүй явах аваас
      Ар нь утаа мэт замхарч
     Алтан хэлхээ тасрах бус уу

Тэнгэрийн дуулал

Оройн дээд эцэг мину
Орчлон ертөнцийн үүсгэл мину
Амьдран оршихуйн эзэн мину
Алагхан дэлхийн голт мину
Эртний дээд ээжийн
Элгэн тэнгэр мину
Ижил олны заяаг тэтгэгч
Илчит тэнгэр мину
Ариун бүхнийг дээдлэгч
Алдар нэрийн эзэн тэнгэр
Аврал хайраар тэтгэгч
Асралт их тэнгэр мину
Чин үнэний замыг ологч
Чигч ухааны эзэн мину
Чиний миний хайрыг тэтгэгч
Цэгц шударгын эзэн мину
Хүмүүн заяаны эзэн тэнгэр
Хөөрөл баяслыг түгээгч тэнгэр
Гал голомтыг сахигч тэнгэр
Газрын хүчийг тогтоогч тэнгэр
Хишиг буяныг дэлгэрүүлэгч тэнгэр
Ерөөл магтаалын уухай тэнгэр
Есөн хүслийн эзэн тэнгэр
Ёрын муугаас хамгаалагч тэнгэр
Ёс бустаас өмгөөлөгч тэнгэр
Эрүүл мэндийн эрхэм тэнгэр
Эзэн богдын  асрагч тэнгэр
Зальхай бүхнийг шүүгч тэнгэр
Задын хүчийг эзэмшигч тэнгэр
Хээрийн салхины эзэн тэнгэр
Хар бүгдийг хаагч тэнгэр
Хальсан бүгдийг одуулагч тэнгэр
Хүсэл хяслыг дэмнэгч тэнгэр
Хүүний орчлоор хэсэгч тэнгэр
Мөнхийн босоо орших тэнгэр
Мөнгөн сарны эзэн тэнгэр
Ав эв овын тэнгэр
Азын гүйдлийн эзэн тэнгэр
Ивээл хайрыг түгээгч тэнгэр
Энх тунхын эзэн тэнгэр
Элбэрэл энэрэлийн дээд мину
Эрхэс гаригсын эзэн тэнгэр
Зүүд нойрны хийсвэр эзэн
Зөн билгийн мэргэн дээдЭс минь
Үнэн зүрхний тольт минь
Үзэмж төгөлдөрийн эзэн минь
Үлэмж төгсийг урлагч мину
Сүр их ухаанаараа
Суу залийг сүлэгч эзэн
Сүүмгэр тэнгэрийн хаяанд оддогч
Сүүн далайн эзэн тэнгэр
Найман оюуны эзэн ээжүүд
Номт мэргэн сургаалаар шүүж
Наран гийх зүг бүртээ
Най тухыг олон суухуйд
Түвшин сайхан нь цогцлон бүрдэж
Тусгаар таван тогтнол нь
Төгс төгөлдөрийг бүтээнэ буй за
Түмний үйлсэд тусна буй за



Monday, March 19, 2018

2-15

Хүчит хар шуурга
Хүрээ юугаа тэлэн
Хүмүүний сэтгэлд бугших
Хүсэл хяслыг өдөөн
Эргэн харах мөргүй
Ээж аавын сэтгэлгүй бол
Эрчимнэн босох салхины шивнээ
Эрээлэн урсах голын урсгалд
Элдэв муугаа таягдан хаяж
Энэ биеэ хөглөн урсаж
Ирэх цагийн аясыг олном
Бардам онгироо зангаар
Бааш юуг гарган
Алхах хөлөө тушин
Алдаа бүхнээ дэвэргэн
Олны өмнөөс цэцэрхэн
Олох гээхийн ухаанд төөрч
Олз юуг олж чадамгүй
Орчлонгийн үнэнийг ухаж дийлэмгүй
Оюун бодлоо мухарт хөөн
Ойчих газраа хаягдаж үлдэнэ
Эрс тэс хатуу аргаар
Эвлэлдэн нэгдэх зөөлөн аргаар
Хамтран хариуцахын ухааныг олон
Олзын үүдийг нээнэм зээ

Ул Суурь

Аливаа зүйлийг ул суурьтай бодож бай гээд л ээж аав маань ч эмээ өвөө маань ч хэлж сургадаг шүү дээ. Тэгвэл тэр ул суурь нь юу юм бэ? Өвгүд ч бидэнд хэлэхдээ та нар зөвхөн сууриа л тавих үйлэнд зүтгэж байна гэдэг. Яаруу сэтгэлт бид чинь юу юугүй л бүхэл бүтэн цогцыг бүтээчихмээр ч юм шиг сэтгэл маань оволзож суудаг даа. Оволзсон их сэтгэл заримдаа тээр болох ч үе байдаг. Харин тэр яарсан оволзсон сэтгэлийн суурь хир бат бөх болоо? Яарвал даарна гэдэг үг ч бас л тэр хэврэг суурьтай холбоотой хээр хонохыг хэлээд байна уу? Ул суурьтай гэхээр үндэстэй үндэслэлтэй байхад суралцах юм болов уу? Аль болох бага алдаж их зүйлийг бүтээхийг хэлээд байна уу? Долоо хэмжиж нэг огтлохыг хэлээд байна уу?
   

Tuesday, February 13, 2018

Зөнгийн талаарх эргэцүүлэл

Зөн гэж ер нь яг юуг хэлээд байгаа юм бэ? Тэр хүн  их зөнтэй шүү гээд л хүмүүс ярьдаг даа. Ажаад байхад болох гэж байгаа зүйлийг урьдчилан мэдээд хэлээд байгаа хүмүүсийг хэлээд байх шиг. Алтан судар дээр 7 дээд эцгийн зөн, 12 дээд эцгийн зөн гээд л бичсэн байдаг. Гэвч өвгүдийн тайлбарласнаар зөн гэдэг ирээдүйг урьдчилан харахыг хэлэх төдий биш бололтой. Тэдний тайлбарласнаар зөн гэдэг үйлдэлтэй холбогддог бөгөөд өнөөдөр эхэлсэн зүйл маргааш яаж төгсөхийг хэлж чадах нь зөн юм байна. Өөрөөр хэлбэл аливаа зүйлийг үйлдэх үйлийн үр дүн ямар байхыг тооцоолж чадах мэдлэгийн цулдал ч гэмээр юм уу даа. Чухам тиймдээ ч өөрийн 7 дээд өвүгийнхээ эрдэм чадалд суралцаж өөрийн удмын заяаг тэгшитгэх үйлдлийн үр дүнг тооцоолсноор ирээдүйд гарах үр дүнтэй нь өнөөдрийн үйлдэлээ холбож чадах чадварт суралцах болж таарав уу даа . Зөнч болтол ч өдий байнаа даа. За яахав хор хохирлыг бол гараад байгаа  болохоор нь ингэж болохгүй нь энэ чигээрээ явбал ёстой болохгүй нь гээд нохой хамартаа хүрэхээр усч гэдгийн адил  ойлгоод байгаа хирнээ л  засах залруулах үйлдэл хийж жаяг ёсыг сэргээхгүй байгаад байгаа. Жишээ нь Улаанбаатар хотын агаарын бохирдолын асуудал дээр өвөл болонгуут утаандаа хордоод ирэхээр өөрийн эрхгүй энэ асуудлаа яриж эхэлдэг боловч үр хүүхдүүд болон иргэдийн эрүүл мэндэд гарч болох үр дүнгийн талаар тооцон үзсэн эмч эрдэмтэдийн тооцоололтой холбож үйлдэлээ хийж жаяг ёсоо тогтоогоогүй л байна. Харин аливаа хор хохирол нь илрээгүй үед эрдэм мэдлэгээрээ түүнийг урьдчилан харж үр дүнгий нь тооцох эрдэмтэн мэргэдээ тоохоо болиж төр засгийн бодлогоо боловсруулж чадахгүй байгаа одооны бид өвгүдийн хэдэн түмэн жил суралцаж туулж мэдсэн мэдлэг түүнд түшиглэн боловсруулсан онолыг ашиглан  байж, тэдний бий болгосон зөнд суралцан байж  өөрсдийнхөө хийж бүтээх зүйлийнхээ үр дүнтэй нь холбон хор хохиролтой юу үгүй юу гэдгийг хэмжих хэмжээсийг ухан хийхэд суралцахаас өөр зам байгаа гэж үү. Энэ асуудал зөвхөн бидэнд ч биш дэлхий даяар  тулгарч буй. Зарим улс орнууд дэлхийн дулаарал болж байгаа асуудалд онцгой анхаарч түүнээс гарч болох хор хохирлыг тооцож улс орныхоо цаашид баримтлах бодлогоо боловсруулж байдаг бол зарим нэг нь энэ асуудалд огт анхаарал хандуулахгүй байгаа нь ч байна.
Саяхан нэг гадны философич хүнтэй уулзаж ярилцах боломж таарсан юм. Тэр хүн одоогийн энэ мөнгө , эдийн засагт суурилсан олон улсын төрийн тогтолцоог хүн төрөлхтөний түүхийн туршид бий болгосон гүн ухааны онолуудыг харицуулан судалж  хөгжлийн энэхүү гацааны учир шалтгааныг олон хөгжлийн шинэ концеппци боловсруулсан талаар яриж байсан. Манайд Ч Эрдэнэ мэтийн олон эрдэмтэн мэргэд энэ талаар яриж хэлдэг боловч улс орныг толгойлж байгаа нам болон бүлэглэлүүд энэ тал дээр анхаарал хандуулах нь одоохондоо алга байх шиг байна даа. Гэвч энэ бүхнийг улс орны хэмжээнд ярихаас өмнө хүн бүр өөрсдийн зөн билгээ сэрээх эрдэм мэдлэгт дэм болох суу ухааны судар номнуудаа уншин тайлж үйлдэлтэйгээ холбох нь чухал гэдгийг дахин хэлмээр байна
Нэг талаас иймэрхүү төсөөлөл бий болгож болох юм. Гэтэл саяхан нэг эгч маань би их зөнтэй болчихоод байнаа. Аливаа зүйлийг би урьдчилаад мэдчихээд өөрийн мэдэлгүй л сонин сонин юм ярьчихаад харин тэр зүйл нь дараа нь биелэгдчихээд байх юмаа гэв. Тэгвэл энэ ямар зөн байж болох вэ? Ихэнх өндөр мэдрэмжтэй хүмүүсэд иймэрхүү зүйл тохиолддог шүү дээ. Ийм зүйлд юун тэр үйлдэлтэй холбох юун тэр мэдлэгийн цулдал энээ тэрээ байхав дээ  цэвэр далд гэх мэдрэмжийн тухай ч юм шиг. Тэгэхээр үүнийг юу гэж ойлгож болох болоо? Ингээд эхэлсэн хүмүүсийг бөө болох юм байна эсвэл ямар нэг гэгээнтэний хойд дүр бүүр төрмөл заяатай гэж үзээд байх шиг байгаа юм. Юутай ч үүнийг аргын талаас нь тайлбарлахад хэцүү юм даа. Тэгвэл зөн мэдрэмж орж ирж байнаа гэдэг нь цаанаасаа далд ухамсарт түүнийг хөгжүүлэх түүнтэй холбогдох холбоос буйг нь илэрхийлж байгаа байж болно. Харин тэр мэдээлэлийг мэдээлээд байна гэдэг нь хэрэв муу бол түүнийг засаж залруулах боломж байна шүү түүнээс урьдчилан сэргийлээрэй гэсэн дохио байж болно шүү дээ . Ингээд дахиад л өнөө үйлдэл мэдлэгтэй эргээд холбогдох нь дээ.
 

Monday, January 29, 2018

Эргэцүүлэл

Их хаадын амин хэлхээ
Алтан ургийн хөвүүн байлаа гээд
Амиа бодож өөрийгөө асарч
Өрөвдүүлэхээс өөр эрдэм чадалгүй бол
Түүнийг хаанд залах хэрэг юу байна

Хаадын угсааных мөн байтал
Харцын мэт сэтгэхүйтэй бол
Түүнийг алтан хэлхээнд
Оруулах хэрэг юу байна?

Хаан байх харц байх юугаараа ялгаатайг орчин үеийн хүмүүс юу гэж ойлгодог болоо?  Хаан Эзэн Чингис хаанаар жишиглэн бодоход Эзэн хааны 1219 онд Чанчунь бомбыг урьсан захиандаа :
Тэнгэр бээр Дундад улсыг жигшин орхисон нь ихэмсэг бардам гоёмсог хээнцэр туйлдаа тулсны учир болай. Би бол умар газрын хээр талд сууж өчүүхэн ч шунахай ховдоггүй, харин даруу хялбарыг эрхэмлэн, элбэг тансагийг няцааж, арвич жирийн байдлыг дaгмуй. Би хэзээ ч нэг янзын хувцас, нэг төрлийн хоолтой байдаг бөгөөд үхэрчин, адуучин лугаа адил хувцаслаж ижил хоолломуй. Би ард иргэдийг нялх хүүхэд мэт энхрийлэн, эрдэмтэн мэргэдийг ах дүү шигээ тэтгэн дэмжмүй. Бид юу ч хийсэн санаа нэгтэй, харилцан бие биеийг өршөөн асрах сэтгэл түгээмэл бөлгөө. Би түмэн цэргийг сурган боловсруулахад биеэр бүхний өмнө яван зуун давхар дайсны жагсаалд учравч ар талд хоцрохыг бодолгүй явсаар долоон жилийн дотор эзэн хааны гүйцэтгэх их үйлийг бүтээж зургаан зүгийн дотроо агч улс орон бүгдийг нэгэн их гүрэнд багтаан нэгтгэв. Миний үйл явдалд эрдэм байснаар биш, Алтан улсын төр батгүй болсны учир Тэнгэрийн ивээл тэтгэлийг хүлээж эрхэм дээд сууринд хүрлээ. Өмнө зүгт Жао овгийн Сүн улстай хил залгаж, умараа Хуйхуй уйгур нарыг нийлүүлж авмагц дорно этгээдийн Ся овогтон, өрнө зүгийн харь аймгууд цөм биеэ боол шивэгчин хэмээх болов. Санавал манай Шаньюй нарын улсаас хойш мянган жил зуун үе өнгөрөхөд өөр ийм улс байсан удаагүй. Иймд миний тушаал их, үүрэг хүнд болсон учир би засаглалыг тэгшлэн үйлдэхдээ алив зүйлийг дутуудуулвай гэж аймуй..
 гэсэн байдаг нь чухамдаа Хаан хүний мөн чанарыг үнэн голоосоо жишиглэн бичсэн нь тэр олон хаад ноёдын урилганаас татгалзаж байсан Чанчунь бомбын сэтгэлийг хөгийг өөрийн эрхгүй татсан бизээ. Өвгүдийн сургаал номонд бичигдсэн айлтгалуудыг уншиж байхад хаан байна харц байна гэдэг хэдий хэмжээний эд баялаг, баян тансаг хэрэглээтэй, эрх мэдэлтэй  байгаагаар биш хичнээн олон ард олны амьдрал ахуйг өөд нь татаж , амьдран орших орчлыг нь хадгалан үлдээх замд чиглүүлснээр нь хэмжигддэг гэсэн санаа гарсан байдаг . ХААН хүний  21 шинж гэж АС дээр байдаг. Тэр бүхнийг дурьдах юм төрийн албанд зүтгэж байгаа сайд дарга нарт тавих ёс суртахууны хэмжээс болох биз. Өдий хэмжээнд өөрийн шунал хүслийг хязгаарлаж чадах хэмжээнд өөрийгөө засаж чадаагүй хүмүүн төрийг хэрхэн засах билээ.  Харцын сэтгэхүй гэдэг нь гагц өөрийн хар амийг бодох бусдын төлөө аливаа үйлийг хийх чадамжгүй байдлыг хэлэх бололтой. Хаан мэт эрх ямбыг эдлэж харц мэт сэтгэхүйтэй байдаг төрийн түшээдийг аран олон таниж эхлэж буй учир хоосон үгээр түмэн олныг хуурах хугацааг багасгаж монгол хүн бүр дор бүрнээ өөрөө өөрийгөө засан, өрх бүлээ өргөн төрийг түшилцэх мэргэн түшээдээ олох мэлмий сонор нь нээгдэх болтугай даа

Эх оронч гэж хэн юм бэ?

Уялга гэж юу юм бэ? гэх асуултанд "Хайр" гэж хариулах.  Алтан судрын уялга нь хүмүүний оюун бодлын орчлыг нэгэн чигт удирдан залах тэр л ухаан билээ гэж Хас төрийг бадраах сударт айлдсан байдаг. Тэгвэл тэр чиг нь энэ Хайр гээч нь байх нь  . Тэгэхээр нь хайрын судар хэмээгдэх хатдын судраа нээгээд 9 хайрын тухай гарчиглаад байгаа бүхнийгээ байлган байж хүслээ биелүүлэхийн тулд хүслийн зүй гээчээ олох нь өөрөө мэдвэл зохихуй юм байна. Энэ нь л тэгээд хайрын утга учир  бололтой.

Эцэг эхээ хайрлахыг ачлал гэмой
Үр хүүхдээ хайрлахыг энэрэл гэмой
Эр нөхрөө хайрлахыг дурлал гэмой
Эдийг хайрлахыг гамнах гэмой
Эх орноо хайрлахыг эзэн эрх гэмой
Байгалиа хайрлахыг үүрэг гэмой
Амь бүхнийг хайрлахыг төөрөг гэмой
Өөрөө өөрийгөө хайрлахыг оршихуй гэмой
Хий зүйл онгодыг хайрлахыг шүншиглэх гэмой

Нэг овооны хажууд бичсэн тайлбарыг уншсан маань санаанд бууж байхын

Орвоотой хоргүй барилдах нь орчлонгийн ЖАМ бөлгөө.
Жамыг танихуй дор ёс гүйцмой
Ёс гүйцэхүй  дор ТӨР бүтмой
Төр бүтэхүй  дор Тэнгэр буумой хэмээн бичсэн байсан юм

Үүнийг уншаад гүн санааг нь одоо хир л бодсоор л байна. ЧИН үнэнд ГИС таарах л гэдэг нь энэ бололтой.
Ууг нь би ахуйн тусгаар тогтнолын талаар бичих гэж энэ сэдвийг эхэлсэн юм л даа. Тэр дотроо 10 түгээмэл гэж юуг хэлээд байгаа юм бэ ? гэдэг дээр сэдвээ бичихээр бодож байсан боловч уялга гэдгийг ухахгүйгээр энэ бүхнийг эхэлж боломгүй санагдсан гэх үү дээ...
Тэгээд 10 түгээмэл гэж юу вэ гэдгийг АС-т юу гэж өгүүлсэн байдгийг бодоцгооё. Хатдын сударт бол бидний амьдралд тааралддаг 10 түгээмэл бэрхшээлийг даван гарах арга гэсэн байдгийг санахад илүүдэхгүй л дээ.

1. Үл өлсөн тэгш цадах - хүнс
2. Тэнгэрт мэндэлж , ертөнцөд бойжсон - иргүн
3. Нүүхүйгээс нэүрит сэрэхүйг олгосон - мал  (https://khdelger.blogspot.com/2014/10/)
4. Амин чанарын эх - газар
5. Ихийг багаар тэгшитгэх - хэм шүүс -
6. Нүүхүйг айдасгүй болгосон - айл
7. Хөх монголыг төрөөр бадраагч- нэүрит засаг
8. Хөг бүтээх үйлийн орон - гэр
9. Дутсныг илүүгээр нөхөх- сан
10. Хүчийг ухаанаар үржүүлэх - багаж

Хил хязгаарыг яаж манахаа тунхагласан бол дотроо хэрхэн түвшин сайхан, амар амгалан амьдрахыг " Ахуй" мэддэг юм хэмээн Аланхоо эх айлдсан байдаг.
Хүнс - иргүн - мал - газар - хэм шүүс - айл - нэүрит засаг - гэр - сан - багаж
Энэ бүхнийг хооронд уяж ухах юм бол хүн л юм чинь хүнслэх нь гарцаагүй . Харин үл өлсөн тэгш цадах хэмээн тодотгосон нь өнөө хайрын уялгаар зөвхөн өөрийн хар амиа бодох биш бусад ан амьтан, хүн бүртээ тэгш хүртээн тэнцвэрийг хадгалан, өөрийн биеийн эрүүлийг сахиж хүнслэх ухааны мэдвэл зохихуй болно. Үүнийг сургасан сайхан судар гарсан нь Домчийн судар билээ. Хүнсийг ойлгохын тулд сав шим ертөнцийн шимийг ойлгох хэрэгтэй. Энэ мэдвэл зохихуйд суралцан өөрийн биеийг эрүүл байлгаж , байгаа бүхнээ хайрлах ухааныг олж авсан хүн нь иргүн болон төлөвшихөд мал гэдэг зүйл зөв сэрэхүйг нь хөглөж өгдөг болохоор газар дэлхийтэйгээ хүйн холбоотойгоо мэдэрч түүнээсээ хөдөлмөрлөн байж шим хүртэж буй бүр нь хамтаар элдэв байгалийн болон бусад  бэрхшээлийг хамтран давж нэгдэн нийлж хүртсэн бүхнээсээ хэм шүүс төлж  төр засаг тогтон өсөн үржиж , айх аюулгүй амьдран суух орон гэрээ бэхлэн бие биеэндээ дэмтэй амьдрах арга ухаанаа хөглөж ур ухаанаа гарган , хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх бүхнээ бүтээн оршдог байна.
Тэгэхээр 10 түгээмэл хэмээх нь хөх толботнуудын амьдран орших мэдвэл зохихуйг нэгтгэн уялгалсан бэрхшээлийг давах арга зам байх нь дээ. Энэ бүхнийг ухамсар болгож ахуйгаа төвхнүүлэх нь Эх орон , эх оронч хэмээх үзлийн гол амин чанар болох нь ээ 

Монгол түүхийн онгон түүхийн гялбаа сударт ӨгИЭЛүн эх " Аливаа зүйлийн оршин тогтнох хэмийг өгөгч гэсэн утгыг "Хайр" хэмээх үг илтгэнэ. Иймээс "Хайр" гэдгийг " Оршин тогтнохуйн хүчийг бэлэглэх ухаан гэж тодорхойлдог хэмээн  айлджээ.