Thursday, September 8, 2016

Харилцаа

Заримдаа сайн найз нар хоорондоо муудалцаж сайдахыг алийг тэр гэхэв. Муудалцаж сайдалцаж л байж бие биенээ илүү таниж аливаа харилцааныхаа гацааг гаргадаг байх.  Тэр ч битгий хэл анх муудалцаж танилцсан хүмүүс сайн найз болдог гэсэн яриа ч олны дунд байдаг даа. Ингээд бодоход харилцаа гэж ер нь юу гэсэн үг юм бол? Үгийн үндсээр хөөдөг аргаар задлах гээд өөрийнхөөрөө оролдвол Харь Ил Цаа гэж задлаад харь зүйлийг өөртөө ил болгон цайруулах гээд муйхар аргаар хэлчихвэл яах бол ккк  . Ер нь л ямар нэгэн шаардлагын улмаас хэн нэгэнтэйгээ харилцах хэрэг гардаг шүү дээ. Өөрийнхөө хүсэл зорилгыг бусдад ойлгуулах нөгөө талаас нөгөө харилцагчийнхаа бодол санааг ойлгох эсвэл мэдэхгүй чадахгүй зүйлээ бусдаас асууж мэдэх , суралцах зэрэг 2 болон түүнээс дээш талуудын хэрэгцээ нь харилцааг бий болгоод байна уу даа. Талууд бол олон янз байх байх шүү. Хүн хүнтэйгээ харилцах төдийгөөр бас харилцааг хязгаарлаж ойлгож боломгүй мэт. Хүн амьтантай, хүн байгальтай, хүн далд ертөнцийн сүнс гэх мөн чанаруудтай за тэгээд томорвол улс гүрнүүдийн хоорондох харилцаа гээд л олон янз байх юм болов уу.
Алтан судар уншигчийн хувьд мэдээж л судартай холбох гээд үзлээ.
Танилцах, урих, үдэх, гуйх, талархах 
Гэмших, хүсэх, зөвшөөрөх, итгэх, хорлох
Шагшин магтах, болгоомжлох, хөөрөх, харамсах
Гашуудах, таамаглах, татгалзах, эргэлзэх, гомдох
Илэрхийлэх бүхий харилцааг хүн нар олсон ялалт юм  гэжээ

Харин энэ бүх харилцааны аргуудыг хэрхэн хэрэглэх нь хүмүүн бидний ухамсарын түвшингээс хамаараад янз бүр байх ажээ. Эдгээр харилцааны хэлбэрүүдийг ажиглавал ихэнх нь 35 эрдэмд орсон байх юм.  Үүнээс үндэслээд 35 эрдмийн талаар сударт юу гэж бичснийг харвал :

Хүчирхэг 550 шалтгааныг 
Үртэй хүний 9 хүслээр тохинуулах
Үлэмж төгөлдөр 35 эрдмийг нээв гэжээ

Бидний өвөг дээдэс аливаа зүйлийн учир шалтгааныг олж  түүнээс улбаалж зөв хүслүүдээ олсноор хэрхэн харилцан ойлголцолд хүрэх аргуудыг олоод  онол болгочихсон байх юм даа. Тэгвэл харилцааны соёл гэж чухам юуг хэлэх болоо?  Үүнд дээр тохинуулах гэдэг үг их чухал үүрэг гүйцэтгээд байна уу даа гэмээр...
Тэгвэл тохинуулах их үйлс харилцаан дээр үндэслэдэг гэвэл бид зөвхөн хүн хоорондын харилцаанаас гадна хүн гээч нь өөрөө хаана амьдран оршдог юм,   хэрхэн тэр оршин тогтнолтой харьцах ёстой юм, тэр оршин тогтнол ямар тэнцэлд оршдог юм, оршин тогтнох тэнцлийг яаж удаан хадгалж чадах юм, эргээд хүн хүнтэйгээ харьцахдаа дээр өгүүлсэн бүхнийг тунгаан байж харилцааны олон аргуудыг хэрэглэдэг гэдгийг ухалгүйгээр ямар нэгэн тохинуулалт гэж байхгүй мэт.

Харьцах нь үг, дохио, харц, уриа, хариу тав гэж сав шимийн тайлалд бичсэн байдаг.

Энэ бүхний эцэст харилцаа бол танин мэдэхүйн нэг боловсрол юм байна. Энгийнээр хүмүүсийн харилцаан дээрээс харвал үгээр харилцаж , биеийн дохио, харцыг нь ажиглаж үнэн худлыг нь өөртөө цэгнэж , нөгөө талаас хариу нь буцаж ирснээр өөрөө өөртөө харь буюу мэдэхгүй байсан тэр талыг нь , тэр  зүйлийг  нь таниж авч байгаа гэсэн үг.  Үүнийгээ таниж авчихаад ухаарч ойлгож дараа нь амьдралдаа ингэдэг юм гээд хэрэглэж үзээд үнэхээр батлагдвал сэхээрч сэрж боловсорч байна. Харин дээр өгүүлсэн 35 эрдэмийг хэрхэн ашиглаж чадаж байгаагаар харилцааны ур дүй хамаарна бизээ.   Үүнтэй адил байгаль дэлхий, ан амьтан гээд л бүх л зүйлтэй харилцан байж л таниж мэдэх нь байна шүү.





Sunday, September 4, 2016

Оршсон үнэн оршихуйг бөхөлж
Он цагийн мөнхийн хэлхээ бүрднэм
Онож үйлдэхүйн ончийг тааруулах л гэж
Орчлон бүхэлдээ намайг тойрон эргэлдэв үү
Тэртээд алсрах тэргэл саран
Тэнүүн сэтгэлийн учгийг хааш хөтөлнөм
Тэмтэрч туулсан амьдралд хөл нийлүүлэн
Тэнгэрлэг аялгууг зүрхэнд минь уянгалуулна уу
Зүрхэнд уянгалсан тэр л аялгуу
Зүүд нойрноос минь сэрээн
Тэртээд нүргэлэх хүлгийн төвөргөөнд хүч нэмэх л гэж
Тэр л шөнө аргамаг хүлэг минь уяан дээрээ үүрсэв үү

2016 оны 9 сарын 5 

Thursday, September 1, 2016

Монгол ухаан ба өв соёл

Саяхан Монголч Эрдэмтэдийн их хурал Улаанбаатар хотод болж өнгөрлөө. Үүнээс улбаатай нэгэн бодол үлдэж хоцорсноо хуваалцмаар санагдлаа.
Мэдээж олон орны эрдэмтэд монголын соёл тэр дундаа нүүдэлчдийн соёлын талаарх өөрсдийн судалгааг танилцуулж шинэ содон санаа олж авч судалгаагаа өргөжүүлэх зорилготой байсан биз ээ.
Тэгвэл тэр судлагдаад байгаа монгол гэдэг чинь юугаараа бусдаас ялгаатай онцлог юм бэ? Яагаад үүнийг судлах ёстой юм?

Орчин үеийн аргын шинжлэх ухаанаар тухайн  улс үндэстэн байдаг гэдгийг
 Нэгт, удамшлаар нь баталж байна
Хоёрт, эд өвийн олдвороор баталж байна
Гуравт, хэлзүйгээр баталж байна
Дөрөвт, бичиг зүйгээр баталж байна
Тавт, барилгын олдворууд
Зургаад, өвлөгдөж ирж байгаа өнөөгийн өв байна.
Долоод, хиргисүүр байна.

Соёл байсныг баталж, нэг улс эзэрхэж байсныг батлах гэж энэ долоон зүйлийн тархалтаар тэр улс үндэстэн энэ нутаг дэвсгэрийг эзэрхийлж байсныг баталдаг. Монголч эрдэмтдийн хурлаар оросын эрдэмтэд Эрмитаж болон бусад хувийн цуглуулгад хадгалагдаж байгаа эд өвийн олдворууд дээр тухайн эдийн хийц юугаараа онцлог, бусад олдсон эд өвийн олдвороос  юугаараа ялгаатай, юугаараа өөр, ямар учраас монголын эзэнт гүрэн , Алтан ордоны улсын эд өв гэж батлагдаж байгаа дээр онцлон ярьж байгаа боловч тухайн улсын нийт соёлын талаарх оновчтой ерөнхийлж босгосон ойлголт байхгүй зөвхөн тухайлсан өв олдворуудын шинжилгээ төдийгөөр хязгаарлагдаж байлаа. 
Сүүлийн үед ОХУ-ын зарим телевизүүдээр Монголын эзэнт гүрэн гэж байгаагүй , Орос улсыг эзлэж байгаагүй гэсэн нэвтрүүлгүүд цацагдсан. Үүнийг бид уурлан эгдүүцэн хэл амаа бэлүүдэхээсээ өмнө яагаад ийм асуудлууд гарч ирэх болов гэдэг дээр тунгаацгаах хэрэгтэй ба хэрэв энэ бүгдийг үгүйсгэхийг хүсэж байвал баталгааг нь яг дээрхи 7 зүйлээр хөдөлшгүй батлах хэрэг гарна.
Монголын эзэнт гүрний Евроазид байдаг эд өвийн олз бараг байдаггүй. Хиргисүүрийн олз байдаггүй. Бичиг зүйгийн олз байдаггүй.  Ерөөсөө байгаа нь гурав дөрвөн үлгэр л байна. Найм дах зүйл гарч ирж байна. Ам дамжсан яриа. Мөн ес дэх зүйл болох тухайн оронд бичсэн бичвэрүүд байдаг. Гэхдээ өөрийн хэл дээр . Ийм есөн зүйл байна. Ингэхээр Монголын эзэнт гүрэн байсан уу үгүй юу? Мандсан уу мандаагүй юу гэсэн маргаан дэгдэнэ. Байсан гэдгийг ам дамжсан яриа болон тухайн гүрний бичсэн бичвэрүүд гэрчилнэ. Үнэхээр байсан юм уу гээд батлах гэхээр дээрх долоон зүйлээр хангалттай хэмжээний баримт  байдаггүй. Тэгэхээр ямар учиг байна? Эзэн дээдэс бултаараа тайган цэрэгтэй байсан уу? гэдэг асуудал байна. Яагаад гэвэл хэрвээ эзэрхэл ноёрхол байсан бол тухайн нутагт үлдсэн хүүхэд гэж байдаг. Ялангуяа эрэгтэй хүүхэд төрсөн бол тэр шинж чанараа хэдэн мянган дамжсан ч алддаггүй . Чингэтэл Европод европ хүмүүс байгаад байдаг лалд нь лал хүмүүс байгаад байдаг. Монгол хүүхэд эрлийжсэн хүүхэд байдаггүй. Ингэхээр эзэн хаан бултаараа тайган цэрэг эрстэй байсан уу гэдэг асуудал байна . Хоёрт нь хэмээвэл өөрсдийн гэсэн соёлгүй байсан юм уу? гэмээр эд өвийн дурсгал олддоггүй. Хэлзүйн түвшин. Монгол хэл гэдэг нь ямар нэг суурин энэ гээд хэлэх юм байхгүй шинэхэн хэл шиг байгаад байдаг. Яагаад гэвэл энэ нууцлагдмал ард түмний хэлээр ерөөсөө энэ эх хавтгайд маш цөөхөн хүн яриад байдаг. Тэгээд нийхэмийн гадаад дотоод харилцаа маш бага. Тэгээд ямар ч засгийн тогтолцоо мэддэг хүн цэрэгт татахад суурин иргэдийг хүртэл татахад хэцүү байхад нэг газраа сууж өгдөггүй нөхдүүдийг яаж татна ? тэгээд энэ том талбайд цөөхөн хэдэн гэр амьдарч байхад цэрэг татах шиг хэцүү юм үгүй мэт санагдана. Хэрэв гүрэн байсан юм бол татвар авсан тооцооны данс тооцоо байх ёстой. Тэгтэл тийм ч юм олддоггүй. Чингэхээр энийг юу гэж ойлгох вэ? Байсан үлгэр ч юм шиг,  хүмүүсийн айдсын дундаас гарсан домог ч юм шиг.  

Тэгвэл асуудлын гол нь одоогийн соёл гээд байгаа зарчмаас нүүдэлчин соёл ондоо сэтгэлгээнд байдаг учраас одоогийн соёлын гол үзүүлэлтээр баталж болдоггүйд байгаа юм.  Нүүдэлчин соёлын гурван том дүрэм байна.
Нэгт  - Эх газартаа хоргүй байх ёстой. Чингэхээр ямар ч өв үлдэхгүй. Эдийн өв гэдэг чинь нэг төрлийн хог шүү дээ.
Хоёрт  – Нэг хүн амьдарч буй хэрэгцээндээ хаан ч бай харц ч бай энэ биеэ хангаж чадахуйц л эдийг хэрэглэнэ . Энэ бол хэмнэлтийн ойлголт . Чингэхээр нийгэмийн ялгамж байхгүй . Ерөөсөө нийхэмийн харилцаанд тэр хүний үгийг хэдэн хүн сонсохуу гэдгээр л монгол хүний нийхэмийн ялгаа  гардаг . Түүнээс эдээр гардаггүй. Ийм учгаас хааны хэрэглээний эд, хатны хэрэглээний эд гэсэн ойлголт байхгүй .  Харцын хэрэглэдэг аяга тагшинд нь хаан нь идэж ууна. Учиг нь нэг л буй ижилхэн бүтцийг ялгамжлуулаад байх үнэхээр тэнэг. Гамгүй хэрэглээ болно.
Гуравт - Бичгийн дурсгал . Бичгийн дурсгалыг өөрийн тархи гаваланд илүү шингээж, төгс мэдэж боловсорч , удмаасаа итгэлт хүмүүнд нэгчлэн дамнуулах . Түүнээс нийтээр цацах  биш. Ингэснээр удмын суурь бат хөгжиж , түүгээрээ хүмүүн эрэлттэй болдог. Энэ нь одоогийн нийгэмээс ондоо. Учиг нь одоогийн нийгэм эцэг эхээс сурснаа биш нийхэмээсээ сурсан багшаас сурснаа биеэ хэрэгцээнд оруулдаг. Гэтэл монголчууд бол удмын дархан нууцтай хүмүүс. Яг отгийн нууцууд байдаг . Тэр талдаа боловсрол нь хөгждөг. Түүнээс тэрийг сударлаж бусад отогт мэдүүлэхээс сэрэмжилдэг. 
Энэ гурван үзлээс болоод өв гэж зүйл байдаггүй юм.   Тэгэхээр бичгийн өв бол алдагдах магадлалтай гээд цээрлэчихжээ. Эдийн өвийг хог гээд цээрлэчихжээ. Дээрээс нь энэ гурав дахь учгаас нь хамаараад үр хүүхэд гэдэг чинь маш чухал учраас цусаа эрлийзжүүлэхээс сэрэмжлээд байдаг. Нүүдэлчин дотроо цусыг авч явахаас бүүр харь орон луу тээчихдэггүй. Ялангуяа эрчүүд нь. Эрчүүдийн хатуу бодлоготой орон. Өөрөөр хэлбэл яг мал сүрэгтэйгээ адилхан. Эр мал нь бух нь хуц нь эмэгчингүүдээ хамаарч явдагтай адилхан. Чингэж явсан учгаас харь оронд цус төдий л үлддэггүй.  Ийм учгаас арга ухаанаар монгол нүүдэлчин эзэрхийлэл  байсныг батлах аргагүй.  Энийг ярьдаг нь одоо бөө тархи гээд гуравдагч дүрэм байна. Бичгийн дурсгалыг  үлдээхгүй тархин дурсамжаар бүрдүүлэх энэ соёлын боловсрол. Түүний хөгжил түүний бий болсноос тэр хэрхэн яаж цааш дамждагийн тайлалыг  өгүүлнэ. Одоо энэ хүрээд бид одоо яг Монгол шинжлэх ухаан гэдэг руугаа явна. Энэнээс өмнөх нь арга ухаантай хослуулж тайлж болдог  . Энэнээс хойшоогоо болохгүй болчихдог. Одоо бид энэ арга ухаанаас хэт ондоошсон цаг руу ил явж байна. Яг Монгол ухаан гэдэг нь эхэлж байгаа юм. Энэнээс өмнөх  түүхүүд бол арга ухаанаараа бултаараа тайлагдаж болдог.  Учиг нь тэр бичвэртэй тэр л дурсгалтай өвүг дээдэс маань хийж алдаж байснаа чулуун хаданд сийлж үлдээсэн. Энэнээс цаашаагаа зөвхөн сүнсэн биеэндээ шингээж явсан. Ийм учигтай учраас соёлын өвийн талаарх ойлголтуудыг шинэ түвшинд гаргах цаг үе тулж иржээ. Нүүдэлчин соёлын талаар бүрэн ойлголт судалгааг хийе гэвээс монголчуудын эртнээс улбаалж ирсэн бөө соёл түүнийг дагалдах монгол боловсролын талаарх ойлголтуудыг сэргээж тунгаах цаг хэдийнээ болжээ.

Аянгат удган, Хар Беки дээдсийн онгодын айлдвараар сэдэвлэн бичлээ.




Wednesday, August 10, 2016

Аравт

Аливаа асуудлын хариултыг өөрт хамгийн ойрхон энгийн зүйлээс хайвал арай илүү үр дүнтэй байдаг юм болов уу гэж хаяа бодогддог шүү. Тоо чанарын талаар сэдэв эхлүүлчихээд бодож байгаад яагаад ч юм аравтын бүтэц санаанд орж ирээд байсан юм. Тэгвэл тэр аравтын бүтцээс чанарын ч тэр, тооны ч тэр учиг гарах юм биш байгаа? Гэвч өөрт ойрхон зүйл гэхээр аравт гэдэг зүйл арай ч ойр  биш ч юм шиг. Тэгвэл надад хамгийн ойр зүйл маань юу билээ гээд бодохоор гэр бүл маань л юм байна. Гэвч гэр бүлийн буюу өрхийн хүрээнээс гарсан аливаа асуудлын шийдлийг бас л нэг тийм ханатай зүйлийн дотор шийдье хэмээвээс гарц нь  энэ аравтын бүтэц юм байна гэдгийг бидний өвгүд дээдсүүд маань олсон байж болох юм. Гэр бүлийнхээ хэмжээнд шийдэж чадахгүй бусдаас хамаарах  нэгэн зорилго дээр нэгдсэн,  гэр бүлээ гэсэн сэтгэлтэй өрхийн тэргүүнүүдээс бүрдсэн арван хүнийг аравт гэж хэлж болох болов уу? Яагаад болохгүй гэж? Зорилго үгүй бол энэ бүхний талаар ярих утгагүй бизээ. Гэвч асуудал нэгэн зорилгод хүрэх аравтын гишүүн бүрийн хүсэл , түүнд тулгуурласан хүн бүрийн хүчин зүтгэл , хүн бүрийн хэмээр аравт гэдэг зүйл маань нэгэн цул болон барьцалдаад байна уу даа ? За тэгээд нэг хэлц үг байдаг даа " арван хуруу тэгш хүн гэж байдаггүй" гээд харин тэгш байх ухаан нь энэ л аравтад оршоод ч байх шиг.  Чухам л тэр бүтэц дотор бүх зүйл оршиж эв эеийг бий болгож жамын давалгаанд зохицож чадваас амьдрал үргэлжилмээр ч юм шиг. Мэдээж бүх зүйл гэж юу вэ гээд задлаад бодох юм бол их л урт болох учраас уншигч та нар минь дор бүрдээ тунгааж санаа бодлоо хуваалцана бизээ .  Цаашилбал энэ л аравтаас зуут, мянгат, түмтүүд үүсэх боловч чухамдаа бол бүгд л аравтын бүтэц бөгөөд нэгдэх зорилгоос хамааралтай ч эцсийн дээд зорилго юу вэ хэмээн уншигч та тунгаах юм бол бид өөрсдийн мөн чанарыг олох бизээ. Гэвч бас зорилго янз бүр шүү дээ. Монголын нууц товчионоос уншсан биз дээ их сайхан жишээ байдаг. Нэгдсэн нэгдлийн зорилго юун дээр оршин буйгаас тэрхүү нэгдлийн хир удаан нэгдмэл байх нь хамаарах мэт. Тийм ч учраас бидний түүх нэгдэл бутралын түүх байсаар ирсэн. Харин түүхээс олсон олзын дээдээр бидний өвгүд юу бүтээж чадсаны үр дүнд бид оршин тогтносоор байгаа маань билээ. Тэгэхээр тэр үр дүн цааш хир удаан орших бол гэдэг дээр бидний үйлдэл чухал болоод ч байх шиг.  Мэдээж бидний мартаж болохгүй зүйл бол сайны хажууд саар гэж бас байдаг гэдэг үнэн.    Харин сайн бүхнээ эзэнтэй байлгаж , бие биеэ  хариуцаж нэгдмэл байх нууц энэхүү аравтын бүтцэд байгаа юм биш биз?

Арга билгийн чанадаас ундрах
Алт эрдэнэс мэт эв нэгдэл
Аман хүзүүний нугалам адил
Асралт сэтгэлийн хэмээр нягтарч
Дутах ухаанаар саваа дүүргэж
Дуурсагдах үйлийн учгаар нэгдэж
Дуулим хорвоод мөрөө үлдээх
Дайчин удмын мөнхийн хэлхээ
Арван хурууны ур шингэж
Амин хэмийн чанар шингэж
Алдар нэрийн цуурай мөнхөрч
Айзам аялгууны хэмнэл хөвөрнөм

Tuesday, August 9, 2016

Тоо ба чанар

Энэ ч ер нь айхтар сэдэв ч гэсэн зах зухаас нь жаахан ч гэсэн зулгаамаар ч юм шиг  санагдаад байх юм.
Аливаа сэдвийг ямар сэдэл дээр үндэслэж бичиж байгаа нь тухайн сэдвийн хүрээг хир өргөнөөр төсөөлөх чадамжийг харуулах байх. Тийм ч учраас зах зухаас нь зулгааж үзэх гээд байгаа нь уншигч таньтай бодлоо хуваалцаж хүрээгээ тэлэх хүсэл төдий юм л даа.
Алтан судар уншигчийн хувьд бичлэгээ ихэвчлэн судрын агуулгыг өөрийн амьдралд , одоо цагтаа буулгаж бага ч гэсэн ухаарах гэж оролдож байгаагаа л хуваалцах  төдий .
Сэдэл маань олонхийн шийдвэр үргэлж зөв байдаг уу ? гэдэг дээр гарч ирсэн юм л даа. Энгийн нэг асуудлын шийдэл дээр ч тэр, улс орныг хамарсан сонгууль дээр ч тэр тооны асуудал чухал байсаар л байгаа.
Ер нь бол тоо, чанарын талаар ярих яриа маань бидний нүүдэлчин соёл, суурин соёл гэх 2 том соёлын ялгаан дээр өөр өөр  ойлголтоор гарч ирээд байх шиг.
БууЭрЭлууд бидний сэтгэлгээг хэтэрхий ондоошсон аливаа зүйлийг зөвхөн хэлбэр талаас нь хардаг хэмээн шүүмжилдэг. Харин тэд яаж хардаг юм болоо? Тэдний гол харах өнцөг аливаа шийдлийн үр дүнг тооцоолж чадаж байгаад байх шиг байдаг. Тэр битгий хэл та нар наад зах 120 жилийн дараахийг тооцож чаддаг байх юм бол бид заавал буух гээд байх ч хэрэг алга хэмээн айлдсан байсныг "Бөөгийн товчион "судраас олж уншсан юм. Мэдээж олон ухаан билиг төгс хүмүүс байгаа л даа . Харин тэр хүмүүсээ олж, тэднийгээ хир таниж чадаж байгаа билээ дээ. Ухаантныг тэнэг, тэнэгийг нь сэцэн гэх нь байгаад л байх шиг.  

Махан бодиор магадлагддаг суухуйд
Магадлагч нь чанар биш тоо ажгуу. гэж АДҮА сударт бичсэн байдаг. Үнэхээр л :

Зуун хүмүүн санал өгтүгэй
Тавин нэгэн тэнэг булхай
Дөчин есөн нь цэцэн иргүн гэвээс
Хаан болохыг тэнэгүүд дэмжвээс
Суумалын засаг тэнэг булхайг
Хаанаар сонгоод халдваас хар толгой
Хага цохиулан тархиа асгах бус уу
 (Хөх монголыг төрөөр бадраах хутагтай нэүрит засаг-ийн Алтан Дээд үнэний аялгуу 78 х)

Саяхан радиогийн нэвтрүүлгээр ярилцах яриаг сонслоо. Өнөөгийн бид нэг байранд олон жил амьдарчихаад хөрш маань ямар хүмүүс болохыг ч мэддэггүй юм байна . Харин хөдөө бол айл саахалтынхаа талаар хэнээс ч илүү сайн мэдээд түүнд нь тохирсон нэр хочийг хүртэл оноогоод өгчихдөг талаар яриж байх юм.  Үүгээр юу хэлэх гээд байгаа вэ гэхээр хот суурингийнхан багахан газар шавааралдан суудаг болохоороо хэн нь хэн гэдгийг тэр бүр сайн мэдэх боломж тааруухан бололтой . Хэн нэгэн сайн гэвэл сайн юм байх гэж хошуурцгааж хэн нэгэн муу гэвэл бас л тийш нь дайвацгааж өөрийн гэсэн үнэлэлт дүгнэлтийг оноож чадахгүй л бужигналдаж байна. Гэвч бас өөрийн гэсэн үнэлэлт дүгнэлт зөв эсэх нь бас л асуудалтай .  Бидэнд тийм мэдлэг боловсрол хангалттай байж чадаж байгаа болов уу? Чадна гэвэл бид үр дүнгийг нь тооцож чаддаг байх хэрэгцээ гарч ирж байна. Чухам энэ л танин мэдэхүйн  хэрэгцээн дээр чанар гээч тодорхойлогдох буй заа .

Эрдэм боловсролыг оройлон залж
Мэдвэл зохихуйг мэдлэгтээ хурааж
Зорилго хүслээ нэгтгэн хурааваас
Амин чанар нь бүрдэх билээ
Өвөг дээдийн эрдэм сургааль
Оноч мэргэн үг үсэг бүр нь
Орчлон хорвоогийн жамыг тухалж
Оройн дээд мэдлэгт нь хөтөлнө
Хөтөлсөн мэдлэгээ зорилго болгож
Эл биеэ тэгшлэн засвал
Амин чанар нь үүсэх билээ
Хүсэл тэмүүлэл эрдэм боловсрол бүр нь
Мон амин чанар нь билээ. (Хас төрийг бадраах судар 119 х )

Тоо чанарын талаарх эргэцүүлэл минь цааш нэлээн яваад баймаар ч юм шиг ...

Wednesday, July 20, 2016

Мөр

Эргэх орчлонгийн өчүүхэн тоос
Эр дэм мэдлэгийн оройн дээд
Эгэл сэтгэлийн бяцхан дөл
Энх мөнхийн хайрын ундарга
Эвлэх үнэний замыг олох
Эрээвэр хураавар замын бартаанд
Эндэл үгүй оршихуйг таних 
Эцэг өвгүдийн үлдээсэн мөр

Thursday, June 23, 2016

Хөгжил гэж чухам юу вэ?

Хөгжил гэж чухам юу вэ?
Хүн төрөлхтөн хөгжлийнхөө явцад шинжлэх ухааны бүхий л салбарт танин мэдэхүйн төлөө явж ирсээр өнөө цагт ирлээ. Физик математик  хими гээд л бүхий л салбаруудад орчлон ертөнцийн бодит бүхнийг судлан шинжилж өөрсдийн бүтээлүүдийг бий болгон амьдрал ахуйдаа хэрэглэсээр ирлээ. 
Аливаа нөөцийг ашиглан хэрэглэх нь гарцаагүй боловч түүнийг хэрэглэсэн л бол тэрхүү нөөцийн байгалд орших оршлын талаар эргэн тунгаах явцыг орхигдуулсаар ирсэн алдаа байсаар байна. Сүүлийн үед байгал экологийн асуудал нэлээн хурцаар олон улсын хэмжээнд яригдаж байгаа боловч яг ухамсарын гүнд бүрэн гүйцэд ухсан нь цөөн байгаа нь харамсалтай .
Саяхан би буриадын нэгэн эрдэмтэн эмч хүнтэй уулзаж ярилцаж мэдээлэл солилцсон юм. Тэрбээр  хүн  ,байгал, нийхэм болон дэлхий  дээр орших бүхний зүй тогтол , хүний биеийн эд эсийн зүй тогтолыг шинжлэн өвгүд дээдсүүдийнхээ сургаал өгөгдөлийг хүлээн авч судалж хорт хавдрын эсрэг энгийн бөгөөд үр дүнтэй эмчилгээг сүүнээс гарган авсан бөгөөд зөвхөн хүний бие төдийгүй газрын хөрсний, байгалийн бохирдлыг байсан бүтцийг нь эргэн бий болгох аргачлалыг судлан түүний үндсэн дээр цоо шинэ технологийг боловсруулсан талаар ярилаа. Хэдийгээр үүний цоо шинэ гэж ярьж байгаа боловч энэ бол эртний уламжлалт , өвүг дээдсүүдийн маань мэдэж байсан зүйлийг орчин үед хэрэглэж болохуйцаар шинжлэх ухааны талаар нь баталгаажуулж чадсан болохоор шинэ технологи гэж хэлэгдэж байгаа юм. 
Бидний яриад байдаг нүүдэлчин соёл гэх  ахуйн гол үндэс нь багахан зүйлээр ихийг бүтээх ур дүй, хязгаарлагдмал нөөцөөс хамааралт олон үйлдэлт хэрэглээ, энэ хэрэглээг урт наслах ёстой гэсэн ухаан, цаашлаад хог хаягдалгүй байж бүрэн хэрэглэх зуршил зэрэг дээр материаллаг хэрэглээг тулгуурласан байдаг . Чухам энэ нүүдэлчин соёлынхоо ахуйн үндэс дээр л бид тулгуурлаж цаашдын хөгжлийн замаа олж харах учиртай. Чухам энэ л үндсэн гол санаан дээр энэ буриад эрдэмтэн ажлаа төвлөрүүлж ажилласан байх юм.
Саяхан нүүр хуудаснаас манай монгол инженерүүд уснаас эрчим хүч гаргах хөдөлгүүрүүдийг зохион бүтээсэн тухай уншлаа. Энэ технологийг амьдралд хэрэгжүүлбэл бид агаарын бохирдол, хүн амын амын хэт төвлөрөл зэрэг байгал орчинд халтай хэд хэдэн том асуудлуудыг шийдэж чадна. ОХУ -д боловсруулж байгаа ОХУ -ын хөгжлийн шинэ бодлого дэлхийн эрчим хүчний нөөцөөс үүсч байгаа дайн болон одоо байгаа эрчим хүчний нөөцүүдийн ашиглалтаас болж  байгалд учруулж байгаа хохирлуудыг үгүй болгох шинэ эргэлт хийсэн эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрүүд дээр тулгуурлаж хүн амын хэт төвлөрөл хотжилтыг сааруулах бүхэл бүтэн цогц том төслүүд хэрэгжиж эхлэх гэж байгаа бололтой. Харин энэ төслүүдийн цаана манай буриад халимаг эрдэмтэд голлох үүрэгтэй ажиллаж байгаа юм байна.  Тэгвэл энэ цөөхөн ч гэсэн чадварлаг авъяаслаг монголчуудаа нэгтгэн зөв зүгт чиглүүлж чадах монгол хүний чадамжинд тулгуурлан хөгжих төрийн хүчтэй шийдэмгий бодлого байх  юм бол бид ч хэдэн зууны өмнө эзэн Чингис хаан маань дэлхийг яаж өөрчилсөн шиг ур чадвар, суу ухаан бидний яс цусанд хадгалагдан байгаагаа ил гарган , үйл болгон эх дэлхийгээ аврах цаг хугацаа аль хэдийн болжээ. Бидний ярих нь ихдээд хийх нь багадаад байна уу ? Эсвэл бид эвлэлдэн нэгдэж чадахгүй хүчээ тарамдуулаад байна уу?



Sunday, June 19, 2016

Өвгүдийн хайрханд

Өвгүд минь намайг өөрсдийн гэж нэрлэх хайрхан руугаа очих ёстой гэж хэдэнтэй хэлсэн боловч хэлж дуулгаснаас нь хойш нэг жилийн дараа арай л гэж нэг очихоор шийдлээ. Өөрсдийн гэж нэрлэх тэр хайрханд үр намайг очуулах учир юусан билээ? Тэнд очиод би яах ёстойгоо ч мэдэх юм байсангүй.  Өөрсдийн гэж гэж өөриймсөх учиг юусан билээ? Өөрийнхөө өчүүхэн тархиар өнгөцхөн бодоод байхнээ :
Өдий болтол бид хариуцаад хадгалаад ирлээ
Өрлөг ээжүүдийнхээ үнэт сургаалийг тосоод аваарай
Өргөн түмэндээ түгээн дэлгэрүүлээрэй
Үлдэх үрсдээ бас үлдээж өгөөрэй хэмээх мэт
Харин үнэт сургаал нь юу юм болоо? Үгний цаадахыг ухахаа байсан балчирхан үрсдээ үгээр ойлгохгүй бүхнийг нь үйлдэл болгон харуулж өөрсдийн балчир ухаанаа багаар ч болов тэлээрэй гэх шиг аян замын уртад адал явдал арвинтай, бодох бодлын үзүүрт тунгаах зүйлс арвинтай аялал боллоо. Өвгүдийн сүрлэг хайрханд очоод онгон дагшин байгалын сүр хүчийг бахархан харж, өндөр өвгүдийн ухааны гүнд хүрэхгүй ч гэсэн үйл гээчийг нь тандан, үйлчлэл гээчийг нь ажин өөрийн өр зүрхэнд шингэх тэрхэн их хайрыг мэдрэнхэн байлаа. Үрээ гэж хайрлах учиг үлдээж өгсөн уул усанд нь байдгийг ухаж билээ. Энэ та нарт л гэж үлдээсэн юм ирээдүйд төрөх үрсэд минь бас энэ чигээр нь эзэн шиг эзэн  болон байж үлдээж өгөөрэй хэмээн өвгүд минь өөрөө өөрсдөөр минь өөрийг минь таниулж зөв байхын учгийг үйдлээр минь ухуулах шиг л болж билээ. Олон олон улаач нар мөн л миний адил өвгүдийнхээ , удам судрынхныхаа тахиж шүншиглэж байсан овоо хайрхадууд, гол мөрөн нуурандаа очиж хариуцах гэдгийн учрыг тунгаан, шингээж өгсөн эрдэмд нь суралцан түмэн олондоо тус дэмтэй үйлэндээ бас зоригдон буй бизээ. Ингээд бодоход хөх өвгүдүүдийнхээ ухааныг бишрэхээс ч яах билээ. Үеийн үедээ  хариуцлага гэдгийг уламжлуулж үлдээх аргаа уул устайгаа холбоод үрсдээ үлдээж өгсөн байх юм даа. Энэ л их хариуцлагыг дааж явах нь улаач бүрийн үүрэг юм байна.

Эргэж ирээд юуг ойлгож юуг танив гэдэг асуултанд үлдэж хоцорсон зүйл байгаа бил үү? Өөрийн гаргасан алдаа, оноо, үйлдэл бүр дээрээ зөв байхын учгийг шингээж чадсан бил үү? Удам судар, угсаа гарвалынхаа түүхийг таниж дийлсэн бил үү?  Үеийн үед дархлах эгэл бөгөөд эрхэм зүйлийг таниж дийлсэн бил үү? Энэ олон асуулт тархин дотор минь эргэлдэн л байна.  
Бага гэж  өөрийгөө бүү голоорой
Их гэж  өөрийгөө бүү өргөөрэй
Эгэлхэн бөгөөд эр хэм байхын ухааныг олж
Эв эеийн орон зайнд
Энх мөнхийг цогцлоох үр минь байгаарай гэх өвгүдийнхээ сургаалийг тунгаан , үйлдэх үйлүүддээ шингээхийг хичээн байна даа.

Monday, May 23, 2016

Төвөргөөн

Тэртээх алсын төвөргөөн
Зүрхэн тушаа цуурайтахад
Тэргэл саран ижий
Тэнүүн сэтгэлийг уудалнам
Төрөх үрсийн ирээдүйг гэрэлтүүлэх
Төрмөл заяа хаалга тогшин орохуйд
Сэрүүн сэрэхүй заншилд бөхлөгдөн
Сэрүүн салхиар дамнан
Хацар юуг минь илбэнэм
Илбэх учиг нь тодхон байхуйд
Ирэх замаа олно буй заа
Элбэх андаа товлоно буй заа
Заяа төөрөг ондоо ч гэсэн
Замнал гэдэг ганцхан хөх

Үргэлжлэл

Түйтгэр зовлонгийн эх нь хүмүүний сэтгэл ажгуу. Сэтгэлээ таниж дийлсэн бол зовлонгийн шалтгааныг таниж дийлнэ. Шалтгааныг таниж мэдсэн бол түүнийг тохинуулах ухааныг олно. 
Огших их сэтгэл хөрөхдөө
Ондоо ондоо зовлонг үүсгэнэ
Ондоо ондоо байхын учиг
Оргилох эх булгаас хамаарна
Зүрх сэтгэл амар тайвныг олоогүй цагт
Зүйлийн цэцэгсийг ч гундуулан харж
Зөв буруугийн өтгөн мананд
Зүг чигээ алдах үе байдаг
Алдана гэдэг онохын эх
Анзаарч нэг тунгаахад л учиг байдаг
Тунаж үлдэх бүхэн чинь
Төгөлдөр их ухааны ундарга
Энэ л ундаргаас ухамсар дэлбээлж
Өр зүрхнээс энэрэл түгж
Өөдлөх амьдралын зам тодорч
Үйлдэл болох цаг тохионо
2016.05.18

Зовлонгийн талаар хэлсэн хэдэн мөрийг уншаад их зүйл бодлоо. Сэтгэл гэдэг жолоогүй зүйлийг таних гэдэг их хэцүү юм байна. Чухам тийм л учраас сэтгэл гэдэг өөрөө зовлонгийн эх болдог бололтой. Тиймээс алдаа бүр минь үнэ цэнэтэй байх учигтай бизээ. Үнэ цэнийг би бас их өнгөцхөн харж байсан бололтой. Алдаанаас олсон ухаарлыг тордон өөрөө өөрийгөө хариуцаж дийлвээс ядаж л өөрөө өөртөө үнэ цэнэтэй болно . Өөрийнхөө үнэ цэнийг таних тусам өрөөл нэгэндээ ч үнэ цэнэтэй байж дийлэх бизээ. Алдуулахгүй гэж өвгүд минь сургаалиа айлддаг гэж боддог байлаа харин хэрэг дээрээ өөрийн туулсан, өөрийн танисан зүйлээр түүнийг мэдэрч өвгүдийн үгний гүнийг таниж гэрэлт тэр мөрийг олж харахад учиг байсан бололтой. Ингэж л байж өнөө сэтгэл гэдэг жаахан ч гэсэн жолоонд ордог ч юм уу даа. 

Sunday, May 8, 2016

Айлдвар 2016.03.09

Үнэн мөнийг таньлаа гээд
Үүрд мөнхийг ойлгочихдог юм биш
Үйлдэл болгон заншиж байж
Өнө мөнхтэй холбогддог юм
Зам мөр тэгширлээ гээд
Заяа тавилангаа олчихдог юм биш
Засаж асарч байж
Жаргалын замыг олдог юм
Онч мэргэн байлаа гээд
Олзыг олчихдог юм биш
Оноо алдааны мөрний гүнд
Орчлон чигтэй оршин буй
Мөр гүн дээдийг оройдоо залж
Мөр замын чигийг гэрэлтүүлж
Өр зүрхний гүнд учиглах
Өчүүхэн ч гэсэн хайраар нэгдэж
Тархи оюун чинь цэгцэрнэ буй заа

Monday, April 18, 2016

Ухамсар энерги 3

Өнөөдөр яагаад ч юм дархлах гэдэг үгийг хөөмөөр санагдаад болдоггүй.
Үүслийн олзыг хойдод дархлан засагламой гэж төрийн найман цахад өгүүлсэн байдаг.
Нэг удаа БууЭрЭл маань буугаад надад олз гэдгийн учгийг одоо болтол оломгүй байна уу гэж шүрүүхэн хэлж билээ. Түүнээс өмнөхөн нэг бөөгийн группын админ гэх залуутай чатаар ярилцаж байгаад би өөрийгөө олз хайгч гэж хэлж тэр хүний дургүйг нэлээдгүй хүргээд авсан билээ.
Олз гэж их л олон янз байх юм.
Дөрвөн нэүрит улиралын олз аялгуу гучин таван эрдэм
Оршихуйн олз ерэн есөн тэнгэр
Үрийн олз есөн хүслийн хүчин
Зүтгэлийн олз есөн мөрний сав шимийн үнэн
Нүүхүйн олз босоо голчит нэүрит засаг
Үүрдийн олз андын нэүрит дэм
Хүслийн олз ерэн есөн арга
Хэцүүгийн олз таван зуун тавин шалтгаан

Ингээд судраас хайгаад байх юм бол олзны талаар их л сонин байдлаар мөр мөшгиж болохоор.
Далд байсан ухамсарын олзыг далай аайий хан зөн болгож
Дарж булавч гэрэлтэх далан гурван суу болгож
Мэдвэл зохихуйг ил болгон цогцлоожээ хэмээн сударт өгүүлсэн байдаг. Үүний нэгэн баталгаа болж "Монгол товчион түүхийн тайлал " судар болон бусад Гэрлийн өргөөнөөс гаргасан судрууд. Үнэхээр эдгээр олзын товчоон нь гэгээрэл юм бол олз хайгч байхаас яах ч билээ.
Би харин яг өөр дээрээ юу гэж тусгаж авах болоо?  Би өөрийгөө сүүлийн үед их ажиглах боллоо. Хөндлөнгөөс өөрийнхөө үйлдлүүдийг ажаад байхад их л өөрийнхөөрөө зүтгэдэг хүн шиг байгаа юм. Мэдээж энэ бол сайн муу 2 талтай.  Одоо харин олзын талаар тунгаагаад байхаар өөрийнхөө алдсан, оносон, үзсэн, туулсан, уншиж тунгаасан  бүхнээсээ би бага ч гэлтгүй ухаарлыг олж байж өвгүдийн ил болгож өгсөн мэдвэл зохихуйгаас удамшил зөв хүчин авч тэр бүхнээр өөрийгөө засаж , аливаа асуудлын  учир шалтгааныг хайж, түүнээс суралцаж байхыг хичээх болсон. Ингээд бодохоор өөрийн дотор луу орохын оронд  бусдаас бурууг хайдаг байснаа больж харин ч аливаа асуудлаас ухаарлыг олоход минь тусалж байгаа бүхэнд талархмаар ч юм шиг.  Гэхдээ асуудлын гол нь эргээд л над дээр бууна. За чи энэ бүхнээс ухаарал олсон юм бол  , олз олсон юм бол (олзыг олуулаа гэдэг дээ) цаашид яаж хэрэглэх гэж байна гэсэн хариуцлага араас нь бас дагаж явдаг бөгөөд ухсан тунгаасан бүхэн чинь хоргүй байх баталгаа гээчийг хэн нэгэн шаардах юм бол яах билээ? Ингээд л дахин дахин алдаа оноо минь үргэлжилж шүүлтүүр шалгуурууд гарч ирэх юм байна. Ингэж тунгаан тунгаагдсаар үлдэх тэр л мэдлэг, дахин дахин тунгаагдах шижир алт  шиг л байх юм уу даа. Харин үнэндээ энэ бол энгийн нэгэн элсэн ширхэг бөгөөд  олон олон элсэн ширхэгүүд нийлэхийн үндэс болдог бөгөөд  нэгэн цул шижирийг бий болгосон  туршлага нь өвгүдийн  минь бүтээсэн нэүрит засаг ч юм болов уу. Ийм л олон элсэн ширхэгүүд  хариуцлага гээчээр, нэгэн  зорилго ( мунхаглалын идэш болохгүй байх ) гээчээр бие биеэндээ татагдаж тэрхүү цулыг бий болгодог бизээ.  Чухам үүнийг хадгалахын тулд Их Засаг болгон дархалсан байж болох л юм. Түүнээс илүүг бүтээтэл дархлагдана гэсэн санаа. Харин хойдод  дархлах гэсэн нь ямар учиртай юм болоо? Хойд зүг үү ирээдүй хойч уу? Мэдээж ирээдүй хойчид л байх гэвч бас хойд зүг юуг илэрхийлдэг юм бол гэж ухаад үзье л дээ.
Хулгана зүг:
Монгол бөө мөргөлд гал голомтны чанх хойд зүгийг хулгана зүг хэмээдэг. Энэ зүгт бүх эсгий туургат Их Монгол улсын тулгар төрийн тэнгэр байрлахаас гадна буддын шашин дэлгэрсэн 16-р зуунаас хойш бурхан сахиусаа байршуулан тахидаг учраас гэрийн эздээс өөр хэн ч гар хүрч болдоггүй байжээ. Гэрийн гаднах умар зүг нь хүмүүс нарт хорвоогоос халиад очдог мөнхөд орших сүнсний буюу онгодын ертөнц Харанхуйн орон орших зүг учраас энэ зүгээс ирэх аюулаас тухайн айл гэрийнхнийг бүх онгод, сүлд, сахиус шүтээн хамгаалж, урт насны хишиг зүг болгодог ажээ. Ер нь айл гэрт аливаа хий биетэн хийсгэлэн дүртэн онгод тэнгэр залран ирэх болбол хаалга үүд голлон цэх шулуун явж, гэрийн чанх хойт хойморт очдог учраас үүд голлох, хаалга алдлах, хоймор голлон суухыг ихэд цээрлэдэг байжээ. Мөн айл гэрийн хоймор арслантай авдар тавьсан байдаг нь гаднаас ирэх элдэв муу зүгийн ад хорлолыг аюулган эцэслэх утга учир билэгдэлтэй байдаг.
Тэгэхээр хойдод дархлах учиг нь энэ бүх зүйлдээ эзэн болоо гэсэн санаа бололтой.

Sunday, March 27, 2016

Ухамсар ба энерги 2

Ухамсар ба энерги 2
(үргэлжлэл)
Энд нэг зүйлийг дахин тодруулах хэрэгтэй санагдлаа. Энерги буюу эрчим байж л байдаг зүйл юм бол түүнийг хэрхэн таниж мэдэх вэ? Нар, сар ,сүү гэдэг эрчим эхийг сайтар тунгааж үзийл дээ. Чухам энэ л үндсэн 3 эрчимд зохицох зохицолыг олж байж мэдвэл зохихуй гээч маань өөрөө бүрэлдэн тогтож үүнээс улбаалсан ухамсар бий болдог юм уу даа.
Нар бол амьтай бүхнийг илч гэрлээрээ ялгалгүй тэжээн тэтгэгч, олон төрлийн эрчим хүчний анхны эх үүсвэр . Сар бол дэлхийд хамгийн ойрхон орших сансарын эрхэс . Эрт дээр үеэс сарыг билэг ухаантай зүйрлүүлэн ирсэн байдаг бөгөөд бидний ёс заншилд сар дүүрэх үед алив дэлгэрүүлэх үйлийг хийж ирсэн уламжлал одоо болтол байдаг билээ. С. Даваахүү гуай "Биоэнерги 3 " номондоо сар сэтгэл хөдлөлийг эвээдэг, сарны нөлөөлөлөөр сэтгэлийн хөдөлгөөнтэй, романтик, мэдрэмтгий, зөн билэгтэй шинж чанарууд бүрэлддэг гэж бичсэн байсан. Сударт мангдай (хүн)бие сарнаас эрчим авч Сэрэхүй сайн билээ гэсэн байдаг. Ингээд бодоход бидний сүнсэн бие буюу өвгөд дээдсээс хадгалагдаж ирсэн тэр мэдээлэлийг сэрээн эрчимнүүлдэг байж болох юм. Бөөгийн товчион сударт сүнсийг тодорхойлохдоо " Амь мөн чанарын оюунлаг шинжийг нь сүнс гэж нэрийднэ. " гэсэн байдаг ба сартайд сүнсний гэмтэл хурдан төлжиж эдгэнэ гэжээ. Харин сүү эрчим гэж өсөж үржихүйн амин хүчин. Сүү гэхээр зөвхөн малаас гардаг сүү хэмээн бодвол бас өрөөсгөл болох байх. Тиймээс аливаа амьтан ургамлын өсөн үржихүйн бэлэгдэл хэмээн ойлгож өвсний үрээс эхлэн тунгаах хэрэгтэй болов уу. Мал өсгөж,жимс ургуулахыг хүсүүлдэг сүү, байгалийн бодит ба бодит бус хүчээр арвиждаг мянган хүнсний эх булаг болдог удамшил зөв хоол билээ гэж сударт өгүүлсэн байдаг.
УХАМСАР гэсэн үгийг өөрийн дотогшоо тунгаах тусам эл махан биеэндээ эрдэм мэдлэгийг хураан энэ биеэ эрүүлжүүлж, эрдэм мэдлэгээр эрчимнүүлэн суралцсны олз бололтой. Байнгын эргэлтэнд байх хүн, амьтан, адгуус, ургамал зэрэг биетүүдийг эрчим биеээр хангаад, ухамсар биеийг төлөвшүүлж байдаг нь сүнс. Тэгэхээр сүнсний талаар ойлголтоо дээшлүүлэхгүйгээр эрчим , ухамсарын талаар ойлгоход нэлээн хүндрэл гарах болов уу. Бөөгийн товчион сударт сүнснүүдийн аж төрөх болоод сэрэхүй, хооллолтоор нь 3 зүйл болгон ангилсан байдаг. Үүнд амьд амьтад, хүн гэх зэрэг амьд биесийн сүнс , онгод буурлууд буюу махан бодьгал хүсэмжилдэггүй эрчмийн дутагдалд ордоггүй ханасан түвшний сүнсүүд, 3 дах нь хар сүнснүүд буюу амьд биет болон онгод зэрэг бусад эрчим биетүүдээс эрчмийг сорон амьдардаг эрчим сорогчууд. Эдгээрээс ажихад хүн амьд байх хугацаандаа өөрийн сүнсийг хир наран ээлд биежүүлж, саран ээлд төлжүүлж, сүү хэмээр цатгаж, сүсэг хэмээр батжуулж, сэтгэл хэмээр хатжуулж, мэдвэл зохихуйгаар гэгээрч, мэдсэн бүхнээрээ үйлдэж, эрчимнүүлж, эрүүл саруул байж чадснаас махан биеэ хаях үеийн сүнсний дараагийн түвшин хамаарах мэт.
Би энэ хорвоод юуны тулд төрсөн юм? Би хэрхэн бусдад хор хохиролгүй амьдрах юм? Би хэрхэн яаж эв эеийг хичээж сурах юм? Би хэрхэн өөрийн авир аашийг татаж сурах юм? Би хэзээ ухарч , хэзээд нь тэвчиж , хэзээд нь ур ухаанаа гаргах эв дүйгээ олох юм бол ? Энэ бүгдийн ард миний энэ тархинд юу шингэх ёстой юм?
Энэ бүгдийг ухаарахын тулд өөрийн биеээр туулж үзэх ёстой зүйл гэж байдаг бололтой. Хааяа хүүхэд байхад аав ээжээс банга хүртэх үе байдаг л байсан даа. Хэлээд ойлгохгүй бол хааяа таван салаа боовны амтыг үздэгтэй адил хэцүү хүндийг туулан байж мах цусандаа шингэтэл ойлгох үе тохиож л байлаа . Чухам энэ л замаар өвүг дээдсүүд минь өрөө цоололдон асууж өнчин зүрхээ сугалуулж байж үнэнд хүрч олсон аж төрөхүй, таван мөчний яс чулуу болтол тэмтэрч хөл тавьж ахисаар олсон амьдрал, шүлсний хөөсөөр ундаалж, шүдний өнгөрөөр хооллож, тэсэж тэмүүлж олсон аврал , эгэмний мах нь яс, өсгий нь туурай болтол ажиллаж олсон энэ их ухаанаа бидэнд өвлүүлэх гэж өндөр тэнгэрээсээ буун үр ачдаа жам ёсыг таниулах гэж онол номоор нь үлдээснээ сэргээн зүтгэж буй билээ.
Саяхан нэг инээдтэй ч гэх юм уу эмгэнэлтэй ч гэх юм уу нэг зүйл надад тохиолдсон юм л даа.
БууЭрЭл маань удмын буултан дээр эгчийг маань өөрийн биеийг асарч тойлж эрчимнүүлэмгүй бол үхээд атгахан газрыг тэжээх сэг зэм болох нь уу гэж загнахад эгч маань намайг хүн гэж тоосонгүй гэж гомдоод сүйд боловоо. Уг цаад санааг нь би ухахдаа үзэгдэж ургаад үхэх амь зуугч төдий биш байгаарай үрсдээ үлдээх өвтэй, өвгүдийн ухаанд суралцан өөрийн биеийг эрчимнүүлж өв их мэдлэгээс минь суралцаж үр хүүхдүүддээ сургаарай хэмээн үр хойчидтой нь алсаар нь харан санаа тавьсан бизээ . Үрсээ сэг зэм болгохыг хүсэх өвгүд байна гэж үү, харин ч үргэлжийн мөнхийн амьдралыг батжуулагч үрсдээ өөрсдийн мэдсэн сурсан ухаандаа суралцаарай гэсэн байлтай. Үнэн хэрэгтэй би ч бас өвгүдийнхээ үгний цаадахыг ухаж, ухсан бүхнээ амьдралдаа хэрэгжүүлж чаддаггүй л нэгэн. Хүнд зааж хэлэхдээ сүрхий мөртлөө өөрөө үйлдэхдээ тааруухан нэгэн. Чухам иймийн учир өөрөө үйлдэх ухаанд сургах гэж хатуухан үг хэлээ байлгүй .
Амьдрахын амин хүчин мэдлэгээр олгогддог
Амьдралын амин хүчин Их засагаар хадгалагддаг
Тиймээс зүгээр л нэг гүйлгээд унших биш өөрийн туулсан бүхнээрээ тунгааж үзэж байж биедээ шингээж чадах л юм бол өвгүдийн үлдээсэн ухааны учгаас зуурч, өөрийн энэ махан биеэ , сүнсэн биеэ эрчимнүүлж чадах болов уу даа.



( Хөх моногоуулыг нийхэм-ээр бадраах хутагтай дөрвөн нэүрит их засаг-ийн алтан дээд үнэний аялгуу, 97 х)
үргэлжлэл бий



Wednesday, March 16, 2016

Монгол ба өв соёл

Саяхан Монголч Эрдэмтэдийн их хурал Улаанбаатар хотод болж өнгөрлөө. Үүнээс улбаатай нэгэн бодол үлдэж хоцорсноо хуваалцмаар санагдлаа.
Мэдээж олон орны эрдэмтэд монголын соёл тэр дундаа нүүдэлчдийн соёлын талаарх өөрсдийн судалгааг танилцуулж шинэ содон санаа олж авч судалгаагаа өргөжүүлэх зорилготой байсан биз ээ.
Тэгвэл тэр судлагдаад байгаа монгол гэдэг чинь юугаараа бусдаас ялгаатай онцлог юм бэ? Яагаад үүнийг судлах ёстой юм?

Орчин үеийн аргын шинжлэх ухаанаар тухайн  улс үндэстэн байдаг гэдгийг
 Нэгт, удамшлаар нь баталж байна
Хоёрт, эд өвийн олдвороор баталж байна
Гуравт, хэлзүйгээр баталж байна
Дөрөвт, бичиг зүйгээр баталж байна
Тавт, барилгын олдворууд
Зургаад, өвлөгдөж ирж байгаа өнөөгийн өв байна.
Долоод, хиргисүүр байна.

Соёл байсныг баталж, нэг улс эзэрхэж байсныг батлах гэж энэ долоон зүйлийн тархалтаар тэр улс үндэстэн энэ нутаг дэвсгэрийг эзэрхийлж байсныг баталдаг. Монголч эрдэмтдийн хурлаар оросын эрдэмтэд Эрмитаж болон бусад хувийн цуглуулгад хадгалагдаж байгаа эд өвийн олдворууд дээр тухайн эдийн хийц юугаараа онцлог, бусад олдсон эд өвийн олдвороос  юугаараа ялгаатай, юугаараа өөр, ямар учраас монголын эзэнт гүрэн , Алтан ордоны улсын эд өв гэж батлагдаж байгаа дээр онцлон ярьж байгаа боловч тухайн улсын нийт соёлын талаарх оновчтой ерөнхийлж босгосон ойлголт байхгүй зөвхөн тухайлсан өв олдворуудын шинжилгээ төдийгөөр хязгаарлагдаж байлаа. 
Сүүлийн үед ОХУ-ын зарим телевизүүдээр Монголын эзэнт гүрэн гэж байгаагүй , Орос улсыг эзлэж байгаагүй гэсэн нэвтрүүлгүүд цацагдсан. Үүнийг бид уурлан эгдүүцэн хэл амаа бэлүүдэхээсээ өмнө яагаад ийм асуудлууд гарч ирэх болов гэдэг дээр тунгаацгаах хэрэгтэй ба хэрэв энэ бүгдийг үгүйсгэхийг хүсэж байвал баталгааг нь яг дээрхи 7 зүйлээр хөдөлшгүй батлах хэрэг гарна.
Монголын эзэнт гүрний Евроазид байдаг эд өвийн олз бараг байдаггүй. Хиргисүүрийн олз байдаггүй. Бичиг зүйгийн олз байдаггүй.  Ерөөсөө байгаа нь гурав дөрвөн үлгэр л байна. Найм дах зүйл гарч ирж байна. Ам дамжсан яриа. Мөн ес дэх зүйл болох тухайн оронд бичсэн бичвэрүүд байдаг. Гэхдээ өөрийн хэл дээр . Ийм есөн зүйл байна. Ингэхээр Монголын эзэнт гүрэн байсан уу үгүй юу? Мандсан уу мандаагүй юу гэсэн маргаан дэгдэнэ. Байсан гэдгийг ам дамжсан яриа болон тухайн гүрний бичсэн бичвэрүүд гэрчилнэ. Үнэхээр байсан юм уу гээд батлах гэхээр дээрх долоон зүйлээр хангалттай хэмжээний баримт  байдаггүй. Тэгэхээр ямар учиг байна? Эзэн дээдэс бултаараа тайган цэрэгтэй байсан уу? гэдэг асуудал байна. Яагаад гэвэл хэрвээ эзэрхэл ноёрхол байсан бол тухайн нутагт үлдсэн хүүхэд гэж байдаг. Ялангуяа эрэгтэй хүүхэд төрсөн бол тэр шинж чанараа хэдэн мянган дамжсан ч алддаггүй . Чингэтэл Европод европ хүмүүс байгаад байдаг лалд нь лал хүмүүс байгаад байдаг. Монгол хүүхэд эрлийжсэн хүүхэд байдаггүй. Ингэхээр эзэн хаан бултаараа тайган цэрэг эрстэй байсан уу гэдэг асуудал байна . Хоёрт нь хэмээвэл өөрсдийн гэсэн соёлгүй байсан юм уу? гэмээр эд өвийн дурсгал олддоггүй. Хэлзүйн түвшин. Монгол хэл гэдэг нь ямар нэг суурин энэ гээд хэлэх юм байхгүй шинэхэн хэл шиг байгаад байдаг. Яагаад гэвэл энэ нууцлагдмал ард түмний хэлээр ерөөсөө энэ эх хавтгайд маш цөөхөн хүн яриад байдаг. Тэгээд нийхэмийн гадаад дотоод харилцаа маш бага. Тэгээд ямар ч засгийн тогтолцоо мэддэг хүн цэрэгт татахад суурин иргэдийг хүртэл татахад хэцүү байхад нэг газраа сууж өгдөггүй нөхдүүдийг яаж татна ? тэгээд энэ том талбайд цөөхөн хэдэн гэр амьдарч байхад цэрэг татах шиг хэцүү юм үгүй мэт санагдана. Хэрэв гүрэн байсан юм бол татвар авсан тооцооны данс тооцоо байх ёстой. Тэгтэл тийм ч юм олддоггүй. Чингэхээр энийг юу гэж ойлгох вэ? Байсан үлгэр ч юм шиг,  хүмүүсийн айдсын дундаас гарсан домог ч юм шиг.  

Тэгвэл асуудлын гол нь одоогийн соёл гээд байгаа зарчмаас нүүдэлчин соёл ондоо сэтгэлгээнд байдаг учраас одоогийн соёлын гол үзүүлэлтээр баталж болдоггүйд байгаа юм.  Нүүдэлчин соёлын гурван том дүрэм байна.
Нэгт  - Эх газартаа хоргүй байх ёстой. Чингэхээр ямар ч өв үлдэхгүй. Эдийн өв гэдэг чинь нэг төрлийн хог шүү дээ.
Хоёрт  – Нэг хүн амьдарч буй хэрэгцээндээ хаан ч бай харц ч бай энэ биеэ хангаж чадахуйц л эдийг хэрэглэнэ . Энэ бол хэмнэлтийн ойлголт . Чингэхээр нийгэмийн ялгамж байхгүй . Ерөөсөө нийхэмийн харилцаанд тэр хүний үгийг хэдэн хүн сонсохуу гэдгээр л монгол хүний нийхэмийн ялгаа  гардаг . Түүнээс эдээр гардаггүй. Ийм учгаас хааны хэрэглээний эд, хатны хэрэглээний эд гэсэн ойлголт байхгүй .  Харцын хэрэглэдэг аяга тагшинд нь хаан нь идэж ууна. Учиг нь нэг л буй ижилхэн бүтцийг ялгамжлуулаад байх үнэхээр тэнэг. Гамгүй хэрэглээ болно.
Гуравт - Бичгийн дурсгал . Бичгийн дурсгалыг өөрийн тархи гаваланд илүү шингээж, төгс мэдэж боловсорч , удмаасаа итгэлт хүмүүнд нэгчлэн дамнуулах . Түүнээс нийтээр цацах  биш. Ингэснээр удмын суурь бат хөгжиж , түүгээрээ хүмүүн эрэлттэй болдог. Энэ нь одоогийн нийгэмээс ондоо. Учиг нь одоогийн нийгэм эцэг эхээс сурснаа биш нийхэмээсээ сурсан багшаас сурснаа биеэ хэрэгцээнд оруулдаг. Гэтэл монголчууд бол удмын дархан нууцтай хүмүүс. Яг отгийн нууцууд байдаг . Тэр талдаа боловсрол нь хөгждөг. Түүнээс тэрийг сударлаж бусад отогт мэдүүлэхээс сэрэмжилдэг. 
Энэ гурван үзлээс болоод өв гэж зүйл байдаггүй юм.   Тэгэхээр бичгийн өв бол алдагдах магадлалтай гээд цээрлэчихжээ. Эдийн өвийг хог гээд цээрлэчихжээ. Дээрээс нь энэ гурав дахь учгаас нь хамаараад үр хүүхэд гэдэг чинь маш чухал учраас цусаа эрлийзжүүлэхээс сэрэмжлээд байдаг. Нүүдэлчин дотроо цусыг авч явахаас бүүр харь орон луу тээчихдэггүй. Ялангуяа эрчүүд нь. Эрчүүдийн хатуу бодлоготой орон. Өөрөөр хэлбэл яг мал сүрэгтэйгээ адилхан. Эр мал нь бух нь хуц нь эмэгчингүүдээ хамаарч явдагтай адилхан. Чингэж явсан учгаас харь оронд цус төдий л үлддэггүй.  Ийм учгаас арга ухаанаар монгол нүүдэлчин эзэрхийлэл  байсныг батлах аргагүй.  Энийг ярьдаг нь одоо бөө тархи гээд гуравдагч дүрэм байна. Бичгийн дурсгалыг  үлдээхгүй тархин дурсамжаар бүрдүүлэх энэ соёлын боловсрол. Түүний хөгжил түүний бий болсноос тэр хэрхэн яаж цааш дамждагийн тайлалыг  өгүүлнэ. Одоо энэ хүрээд бид одоо яг Монгол шинжлэх ухаан гэдэг руугаа явна. Энэнээс өмнөх нь арга ухаантай хослуулж тайлж болдог  . Энэнээс хойшоогоо болохгүй болчихдог. Одоо бид энэ арга ухаанаас хэт ондоошсон цаг руу ил явж байна. Яг Монгол ухаан гэдэг нь эхэлж байгаа юм. Энэнээс өмнөх  түүхүүд бол арга ухаанаараа бултаараа тайлагдаж болдог.  Учиг нь тэр бичвэртэй тэр л дурсгалтай өвүг дээдэс маань хийж алдаж байснаа чулуун хаданд сийлж үлдээсэн. Энэнээс цаашаагаа зөвхөн сүнсэн биеэндээ шингээж явсан. Ийм учигтай учраас соёлын өвийн талаарх ойлголтуудыг шинэ түвшинд гаргах цаг үе тулж иржээ. Нүүдэлчин соёлын талаар бүрэн ойлголт судалгааг хийе гэвээс монголчуудын эртнээс улбаалж ирсэн бөө соёл түүнийг дагалдах монгол боловсролын талаарх ойлголтуудыг сэргээж тунгаах цаг хэдийнээ болжээ.

Аянгат удган, Хар Беки дээдсийн онгодын айлдвараар сэдэвлэн бичлээ.



Ухамсар ба энерги

Ухамсар энерги 2 ямар холбоотой юм болоо? Физикийн шинжлэх ухаанд энерги оргүй хоосноос бий болдоггүй , устаж үгүй болдоггүй гэж үздэг байсан санагдаж байна .
Нэгэн хүн надад энерги болон ухамсарын талаар ойлголтгүй бол алтан судрыг ойлгоход хэцүү дээ гэж хэлж билээ. Бидний эргэн тойронд байгаа бүх зүйлсийн тавхан хувь нь та бидэнд ил үзэгдэж харагдаж мэдрэгдэж байдаг бол  95 хувь нь далд байдаг болохоор тэр далд байгаа бүхнийг ухамсар болон энергийн түвшнээр тунгааж үзэх талаар хэлж билээ.
Өмнөх бичлэгтэй хүн амьтнаас гавлын чанараар ялгагддаг гэнээ гэж бичиж байсан даа. Тэгэхээр гавлын чанарыг чанаржуулж ирсэн ухамсарын 4 улиралын талаар сударт бичсэн байдаг талаар дурьдмаар санагдлаа.

Ухамсар хэмээхийг оюун бодолдоо
Түүхэн гарвалаасаа ухан ойлгож
Энэ маханд шингээснийг танихыг
Эл зүйд өгүүлсэн болой гэж Хас төрийг бадраах сударт өгүүлсэн байдаг.
 Өөрийн бядуухан тархиар тунгааснаа бичвэл:
 Өтүгэ ухамсар. 4 буман насыг насалж байж энэ ухамсарыг олсон гэж бичсэн байдаг. Хүн төрөлхтөн , тэр дотроо бидний өвүг дээдэс 4 буман жилд юуг ухамсарласан байх нь уу?
Нэг БууЭрЭл надаас, галтай байх их үйлийн учиг юунд байдаг вэ гэж асуусан юм. Харин би өөрийн ойлгосоноороо анхны нэгдэлийг гал хэмээн ойлгодогоо гэж хариулсан юм.
Сударт ч энэ талаар Өтүгэ ухамсарын түүхэнд  :
Газар дээрх галын дөлийг огторгуйд гэрэлтүүлж
Од-угт бүлүүд үүсч олуулаа ний-хэмтэй болжээ гэсэн байдаг .
Айл өрх бүл галынхаа тахилгаа хийдэг эртнээс  уламжилж ирсэн ёс заншлаа бид мартсан боловч өндөр дээд өвгүд минь бууж ирэн энэхүү зан үйлийг сэргээн үйлдүүлж эхэлсэн билээ. Яг л энэ үйл дээр БууЭрЭЛ үүд газарт галтай болж тэнгэрт ураг барилдлаа хэмээн тунхаглан зарлаж яс омгийг минь таниулж өгч билээ. Анхны нэгдэл болох өрх гэрийн галаас эхлэн отог омгийн галууд ч мөн газар дээр үрсүүд нь нэгдэн нийлснээр бадарч эхэлсэн нь наашлах цаг үнэхээр ирж буйн баталгаа буй заа.
Хэдий нэгдэн нийлэхийн ач тусыг ухаарч, үр дүнг нь хүртсэн ч гэлээ энэхэн бие нь зүрх сэтгэлээ сонсож,ухаан оюунаа хөглөж өөрийн авир аашийг татан эв эеээ сахиж үл чадах аваас өрөөл бусдыгаа хорлох өс гээч нь үржин тэлж эв эеийг бутаргаж олсон , мэдсэн , бүтээсэн бүхнээ  устгах аюул байдаг байна. Энэ л ухаарлаас дараах ухамсарын эх үүдэлтэй байсан буй заа.
Өтүгэ ухамсар, энерги буюу эрчимтэй хэрхэн холбогдох бол гэж тунгааж байна уу?
Судар дээр наран, саран, сүү, мэдвэл зохихуй, их засаг гэсэн 5 эрчим эх байдаг талаар уншаа л байлгүй.
Алтан наран доор хүмүүн төрөлхтөн арга ухааныг олж байгаа байдалдаа зохицон амьдрахад олуулаа нийлэн төвөг аюулыг давах нь илүү болохыг ухамсарлан, байгал дэлхийгээсээ өөрсдийгээ тэжээх тэтгэх хүнс бүхнээ хамтаар хариуцан олохоо ухамсарласан хэмээн үзвэл наран саран сүүн эрчмээр тэтгэгдэж байж дээ гэж ойлгож болох юм уу даа. Гэвч юу дутагдсан юм болоо? Хэдий эвлэлдэн нэгдэх ухааныг олсон боловч хэрхэн эв эетэй байх мэдлэг оюун дутагдаж байж дээ гэмээр. Сайн муу зэрэгцэн оршдог жамын дагуу эвлэрлийн давуу тал байсан ч бас түүн дотор энэ давуу талыг ашиглагч нар гарч ирснээр  өтүгэ ухамсарын хэцүүгийн олз бий болсон гэлтэй. Чухамхүү энэ олзон дээр дөрөөлөн  Мон ухамсар гарч ирсэн юм болов уу. Хэцүүгийн олз гэж юуг хэлнэ вэ гэж хайхаж байна уу? Алдсан алдаанаас олсон ухаарал, эдгээр алдааны  шалтгааныг таних гэвэл бараг болох байхаа.


Зориг бие байвч , зорилго чиглэл байхгүй
Өдөр олсон махыг хоногт нь идэж дуусгаад
Унтах, мах идэх, зугаацах гурваар
Оул биеэ тэжээсэн олон буман наснаас
Мянган сэтгэхүй ний тархитай байхын хэмийг ухаарч
Мон ухамсар үүссэн түүхтэй билээ
Өтүгэ ухамсарыг дөрөөлж, авъяасыг дэрлэж
Ний тархинд удирдагдахын үлгэр туульс уухайлж
Түмэн насыг баравч төр болж чадсангүй  гэж сударт өгүүлсэн нь байдаг.
Мянган сэтгэхүй ний тархитай байхын хэм гэж юуг өгүүлсэн бол? Өтүгэ ухамсарын хэцүүгийн олз нь юу байв? Юуг дөрөөлсөн байх вэ?  Дээрх өгүүлсэнчлэн нэгдэлийн дунд гарсан алдааны ухаарлыг дөрөөлөн олны дундаас  дэмч нар төрөн гарч нэгдсэн түмнээ оройлон манлайлж, нэгэн цэгцтэй явах хүсэл тэмүүллээр ард түмнээ удирдан залж болох болохгүйн хязгаараа тогтоон, дэг жаягууд гарч эхэлсэн үе байх нь. Харин мянган сэтгэхүй ний тархитай байх гэдэг өгүүлбэр нэлээн гүн утгыг агуулж байх шиг. Өнгөцхөн бядуухан тархиар ухаж үзвэл хүн бүрийн сэтгэх чадвар янз бүр байдаг ба гагцхүү тэдгээрийн нийлэмж дээр асуудал зангилагдаж байгаа болов уу. Үүн дээр яах аргагүй манлайлал гэдэг зүйл гарч ирэх байх . Манлайлалыг бий болгох гол хүчин зүйлс юу байж болох вэ?
Оройн дээдэд эрдэм мэдлэгийг залж
Түмэн ардаа мэдлэг оюунд нь төгөлдөржүүлж
Ний хэмэнд нь оруулж
Хүмүүн нь
Моногоуул биендээ хүрч амьдрах нь
Моныг голлосон хэрэг нь билээ гэж Хас төрөөр бадраах сударт тодлон айлдсан байдаг

Ам бүр моныг шулуун шударгаар ул болгохгүй бол
Амаар хэлсэн үлгэр туульс домог болохыг мэджээ
Моныг гол болгох ухамсар ингэж үүссэн юм.



Оройлон манлайлах эрдэмд суралцаж
Түмэн ардаа удирдан залахад ухамсар оюунаа чилээн байж
Өөрийн хүслийг даран байж Үйлдэх тэр л үйлийг
Мон Огоуул ухамсар хэмээн айлдсан билээ



Чухамхүү гавалын чанар гэдэг зүйлийг дор бүрнээ өөрийн чадах хэмжээндээ ухан , бусадтайгаа учиг нийлүүлэн, эвлэн нэгдэхийн ухааныг олж , амьдрал ахуйдаа хэрэглэн заншил болгож ирсэн агуу өвгүд дээдсийн үрс билээ бид.
Сэтгэхүйгээр биш заншихуйгаар
Сэрж тохинуулж хөх болжээ гэсэн Алтан судрын үгс чухам бидний ухамсар , эрчим эх хоёрын нийлэмж дээр гарч ирэв үү гэлтэй .

Хэрэглэж байж , зан болгож, заншиж байж сая Их Засаг гэж нэгэн анд минь өөрийнхээ бичлэг дээр бичиж байсныг энд ч бас давтмаар санагдлаа. Үргэлжлэл бий .








  

Tuesday, February 23, 2016

Нэр алдар суу ухаан

1. Нэр алдар суу ухаан.
Зүйр үг : Сайн хүний нэрийг
Сайхи худалдаж жаргаму
БууЭрЭл-ын өгөгдөл :
Түгээл болох галын үнс
Түм түмээр таран байвч
Түүчээлэх үрсийн зүрх сэтгэл
Түмний үрсийг хурайлна
Алдар гавьяаг нь тодлох учиг
Ардын замыг гэрэлтүүлэхэд л байнам
Амгалан цэнхэр эх дэлхий
Алдар сууг нь оршоон буй
Зүйдэл болсон хөнжил юуг
Зүгээр ч нэг бүтээгээгүй юм шүү
Зүрх зүрхээ олох үрсийн
Зөрөх замыг хэрсэн юм шүү
Уулзах тов учрал дуудна
Учрал бүр нь учиг тодолно
Тодолсон бүхний тов тодорч
Тосон авах ухаанд ундарнам

Харин би энэ суу ухааныг юу гэж ухаж байна вэ гэхээр хэн ч бай энэ хорвоод эхээс салж унаснаас  хойш үхэн үхтлээ сайн ч тэр муу ч тэр өөр өөрийн өв,үр, мөр, өрөө үлдээдэг бизээ. Үлгэрлэн дууриах үлгэрээ бий болгож чадсныг ам дамжин ярьж үлгэрлэн дууриаж, үйлдэж таньсан алдаа нь сургамж болон үрсдээ багшилж, үйлдэж бүтээсэн ур нь өв болон уламжлагдаж, үйлдэж амжаагүй төлөөс бүхэн нь өр болон  үрсэд нь хүнд ачаа болон, үргэлжлэл болсон  яс цусны тасархайд бахархал ,сургамж, төлөөсөөр үргэлжлэх боловч ондоо ондоогоор нь  нэгтгэж чадсан онцгой нэгний зам мөр үлдэгсэдийнхээ цааш алхах замыг чиглүүлэх чиг болдог нь хайхамшиг. Чухам тэр нэгтгэж чадсан мөр бүрээр тэр зам улам өргөн тод зам болдог гэдгийг ухлаа.Саяхан аялагч Амайгийн номыг сөхөн харахад гадныхан түүнээс хаанаас ирсэн бэ гэхэд нь би Монгол аялагч гэж хэлэхдээ бахархалтай байдаг гэсэн хэсгийг уншсан юм. Түүний хариуд Чингис хаан Атилла хааны нэрээр бахархсан бахархал олонтой сонсож явсан бололтой. Миний хувьд ч бас энэ жил олон улсын хуралд сууж байх үед монгол гэхээр танай монгол үзэсгэлэнтэй сайхан байгальтай гэсэн тээ гэсэн асуултуудтай таарч ийм сайхан онгон байгалийг үлдээсэн өвгүдээрээ бахархаж байсан ч одоо үеийн монголчууд бид юугаараа дурсагдах болон газар шороогоо ухаж биднийг амьдрах аргагүй болгосон тэнэгүүд гэж дуудагдах болов уу гэсэн болгоомжлол бас төрж байсныг нуух юун

Tuesday, February 16, 2016

Бодрол

Үнэн гэж юу вэ?
Үүрдийн энэ хорвоод 
Үрээ тэврэн суух чинь
Үргэлжийн мөнхийн амьдралыг
Үүнээс өөрөөр төсөөлнө үү?
Хорвоо дэлхийн үнэн гэж
Хоосон чанарыг хэлнэ үү?
Хонгор үрсийн сэвлэгийг
Хойшлуулан илэхийг хэлэх үү?

Асуултыг асуултаар хариулах өвгүдийг яалтай.

Үнэн гэхээр хүн бүр л нэг үнэнг ярих болжээ. Тэгвэл хэний ч хүлээн зөвшөөрөх үнэн гэж юу юм бол? Үхэх төрөх нь үнэн. Эцэг эхээс төрсөн нь үнэн. Эцэг эхүүд маань эцэг эхээс  төрсөн  нь үнэн. Үүнтэй хэн ч маргаж чадахгүй бизээ. Тэгээд юу гэж хэмээн гайхаж байна уу? Харин хир эцэг эх болох эсэх нь надаас бас таниас шалтгаална. За ингээд л нэгэн гинжин гэмээр хэлхээний нэг зангилаа болох нь тэр.  Үр хүүхэдтэй болчихсон бол хариуцлага гэдэг зүйлд уяагдаж орхино . За бас хөхөө шувуу шиг бусдын үүрэнд өндөгөө орхиод хариуцлагаас бас бултах арга бас байнаа.  Өндөгөө бусдын үүрэнд хийчихээд сайхан донгодоод яваад байж болдог л юм байна. Энэ нь үрээ өсгөхөөс ч чухал ажил ч юм уу хэн мэдлээ.  Гэхдээ л бас үрээ өөрөө тэжээхгүй ч бусдаар ч болтугай тэжээлгэхэд хариуцлага хүлээсэн ч юм уу даа. Хариуцлагын талаар урьд нь бичиж байсан болохоор нуршихаа болин үнэн гэж эхэлсэн сэдвээ л хөөе.
Хүн ч бай амьтан ч бай үр хүүхдээ үлдээх нь жам л юм байна. Харин амьтан хүн 2 юугаараа ялгаатай юм бэ?
Хамаг амьтнаас хүн нар гавлынхаа чанараар ялгарчээ гэсэн үг сударт байдаг. Гавлын чанар гэдгийг ухах хэрэг гарлаа шүү таминь. Энд чанар гэдэг үг дээр анхаарал төвлөрүүлбэл яаж байна?  Хэлхээний нэг хэсэг болохын хувьд зууралдсан тэр хэлхээ маань чанарыг чанаржуулсаар явсан талаар тунгаах гэж оролдоод үзье.
Ер нь хүн төрөлхтөний түүх, эдгээр хэлхээнүүд уул устайгаа холбогдож өөр хоорондоо хэлхэлдэж улс гүрэн гээчийг цогцлож ирсэн эсвэл бүүр өөрийн хэлхээг батжуулахын тулд өрөөл бусад хэлхээг тасалж бутаргаж байсан түүх байдаг  буй зээ. Харин чанар гээч нь энэ бүгдээс хүн төрөлхтөн ямар туршлага хуримтлуулж, ямар дэг жаягийг бий болгож, яаж цаашид оршин тогтнох ухааныг хуримтлуулж, өөр өөрийн хэлхээнийхээ үүрэг хариуцлагыг ухаж ирсэнд байдаг байх.
Агуу бүхэн энгийн байдаг гэдэг үгэнд би жигтэйхэн дуртай. Энгийн бүхнээс л өөрийгөө ойлгох нь амар болоод ч тэр үү. Аав ээжээс төрсөн үнэн бол энгийн үнэн боловч ургуулж бодох юм бол бүхэл бүтэн хүн төрөлхтөний түүхийн хэлхээ байх юм даа. Өнгөрсөн одоо ирээдүй цагийн хэлхээ,  арга билиг, эр эм байхын учиг, одоо цагийн зангилаа, ирээдүй цагийн өмнө хүлээх хариуцлага, оршин байх орон зай, уул ус ургамал амьтаны шүтэн барилдлага гэж овоорсоор байгаад бүхэл бүтэн бөмбөрцөг эргээд ч байх шиг. Энэ дунд л өчүүхэн тэрхэн эд эс болсон миний байгаагийн учир юусан билээ?

Tuesday, February 2, 2016

Найздаа бичсэн шүлэг

2013 онд нэг найздаа зориулж бичсэн хэдэн мөртөө оллоо :
Чин зүрхний хайр гэдэг
Чиний минь сайхан царай шиг
Чимх чимхээр ирэх урин дулаан
Чигч шулуухан зан шиг чинь
Гуниг гомдлыг тээгээд яанам
Гашуун амт нь хоолой бооно
Голт зүрхний ариун хайр
Гулсан гарах халуухан мэдрэмж
Чиний миний сэтгэлийн дундах
Баяр жаргал уйтгар гуниг
Алагхан дэлхийн амьдралын амт








А

Sunday, January 24, 2016

Популист ба популизм

Эдгээр үгсийг олон нийтэд таалагдахын тулд олон нийтийн сэтгэл хөдлөлийг ашиглан өөртөө нэр хүнд олж авах гэж тайлбарласан байхыг олж уншлаа.
Тэгэхээр олон нийт юу хүсэж байгаа вэ гэдэг дээр асуудал үүсч байна уу? эсвэл тэдгээрийн хүсэл дээр тоглох гэдэг дээр асуудал гарч байна уу?
Улсын их хурлын гишүүдийг олон нийт өөрсдийнхөө төлөөлөл болгон сонгодог гэдэгтэй маргах хүн байхгүй биз.
Тэгвэл тэр олон нийт буюу ард түмэнд хамгийн чухал зүйл юу болохыг тодорхойлох нь чухал болов уу.
Монгол улсын үндсэн хуульд :
1/ амьд явах эрхтэй.
2/ эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхтэй;
гэж заасан байдаг.
Эрүүл амьдрахын тулд эрүүл агаар, гишгэх газар, уух цэвэр ус байхад бусад зүйлс нэг их чухал биш л болов уу. Энэ бол ард түмний буюу олон нийтийн хувьд хамгийн үнэт бөгөөд чухал заалт. Амаа бариад амьсгалаа боогоод хэдий хир тэвчих вэ? Ус уухгүй хэдий хир тэвчих вэ? Гишгэх газаргүй бол хэний газар дээр яаж амьдрах гээ вэ?
Энэ заалтыг зөрчих шийдвэр гаргаж эдийн засгийг сайжруулна гэж ярьж байгаа хэн боловч популист болох нь дээ. Хүмүүсийг идэх хоолгүй өлсгөж байгаад сэтгэлийн хөдлөлийг нь ашиглаж эдийн засгаа сайжруулаад хоол өгнө шүү наад гишгэх газраа хүнд өгчих доороос нь жаахан алт аваад л буцаагаад булаад л өгчихнө. Хорт бодис шингэсэн , уух ус нь бохирдсон , агаар нь хорт бодисоор дүүрсэн байх нь хамаагүй шүү дээ. Мөнх цэвдэгийг нь буцаагаад хөлдөөгөөд өгнө. Бүх амьтан, ургамлыг нь буцаагаад тариад өгчихнө. нэг ч шоргоолж дутаахгүй. Өвгүдийн чинь булшийг эвтэйхэн ухаж аваад буцаагаад яг байранд нь хийчихнэ гэвэл өнөө ухаж авсан алт нь хүрэлцэхгүй л дээ.
Харин газар шороо, уул ус , амьсгалах агаар , өв соёлоо хамгаалъя гэж ярьж байгаа хэн ч өөрт ноогдсон үүргээ биелүүлж байгаа нэгэн . Үндсэн хуулийн заалтанд байгаа бүхнийг олон нийтийн өмнөөс сануулан дуугарч л байна даг.
Эцэст нь хэлэхэд өнөө маргааш гэдэс цатгалан мөр бүтэн эдийн засгаа дэмжээд явах хүн бүрийн хувьд чухал хэдий ч ирээдүй хойчоо мартаад одоо цагаараа амьдралыг  төсөөлөх аваас  энэ бол жинхэнэ популизм. Амь зуух, амьдран орших 2-ын ялгааг тунгаах цаг ирсэн бус уу

Friday, January 8, 2016

Луу туулай ирвэс бүргэд хангарьд 5 ын үлгэр

Эртээ урьдын цагт Эзэн Богд хааны дуудлагаар эх дэлхийн энд тэндээс нэгэн сайхан газар их олон амьтан хуран цуглацгааж гэнээ. Амьтад юуны учир ийнхүү дуудагдан ирснээ ч мэдсэнгүй өөр хоорондоо хэлэлцэн байхад  луу, туулай, ирвэс , бүргэд , хангарьд  5 их л дотночлон танилцаж гэнээ.  Эзэн Богд хаан эдгээр олон амьтанд хэрхэн энэ дэлхий дээр зохицон амьдрах ухаан юуг нь хэлэн таниулж эргэж хариад үр хүүхэд хамаатан садан, нутаг усныхандаа энэ ухааныг түгээхийг даалгаж гэнэ дээ.  Өнөө ихэд дотночилон танилцсан 5 амьтан энэ бүгдийг хичээнгүйлэн сурч өөр хоорондоо сонссон дуулснаа хуваалцан эвтэй найртай байх болж гэнэ. Гэтэл нэг өдөр өнөө 5 амьтан хэлэлцээд энэ газар нэлээн саатан эрдэм номд суралцах болохоор бүгдээрээ нийлээд нэг зүйл бүтээх хэрэгтэй юм байна гэж шийдэж гэнээ. Луу эхлээд нэг сайхан өргөө бүтээе гэж гэнэ бусад амьтад ч мөн дэмжиж гэнээ. Өдрийн сайныг товлон байж  нэгэн сайхан өргөө бүтээж гэнээ.  Бүгд л өөр өөрийн чадлаар дэм оруулж сайхан өргөө бүтэж гэнэ. Харин өөдлөх айлын гэр үүднээсээ гэдэг болохоор  өргөөний үүд хаалга сайхан байх ёстой гэж бодсон боловч товлосон өдөр болсон тул ирвэс яаран сандран будаж орхижээ. Өргөө гэрт нь цугларсан олон амьтадаас орж гарцгаасан л биз.
Гэтэл нэг өдөр туулай гомдол гаргав. Энэ өргөө гэрийн хаалгыг будахад юунд намайг оролцуулсангүй , яаран сандран дутуу хагас будлаа гэж гомдол гаргажээ. Тэгтэл ирвэс ихэд гомдон товт өдөр болсон байсан ч чадлынхаа хирээр өнгө будагийг нь тааруулсан байтал юунд ингэв гээд л гомдон Луунд энэ тал дээр гомдол гаргажээ. Тэгтэл харин Хангарьд туулайг санаагаа гаргасан нь зөв хэмээн өргөөг бүтээсний дараа алдаа онооны дүгнэлтээ хийж хойшид дахин алдаа гаргахгүй тал дээр анхааръя гэж ширүүхэн хэлсэн нь бүүр маргааныг дэвэргэж орхилоо. Луу ирвэсийн хэлснээр дэмий зүйлэнд хэрүүл дэгдээлээ хэмээн туулайг буруутгаж, хэрүүлийг дэвэргэлээ хэмээн хангарьдыг ч бас буруутгав. Бүргэд дэмий л өнөө 4-ийг муудалцахыг харан дээгүүр нь эргээд нисэж байж гэнээ.  Гэтэл луу  баян тансаг хангарьд өөрийн энэ байдлаа ашиглан бусдыгаа дарамталж байна  гэсэн маргааны шинэ сэдэв нэмлээ. За ингэж байтал өнөө хэрүүл маань эв нэгдлийг бусниулах гэсэн нэгэн бутаргагч андуудын дунд гарч ирлээ гэсэн том хардлагыг бий болговоо. За тэгээд л бүгд л өөр өөрийнхөөрөө асуудлыг томруулж бие биенээ хардах хар маань улам бүр өсөж бүүр явсаар хэн нэгнийхээ амь насанд хүрэх дээрээ тулсан том хэрүүл боллоо. За юутай ч хэрүүлийг эхлүүлсэн туулай, хэрүүлийг дэмжигч хангарьд 2 хошуу нийлүүлсэн харууд болов. Өнөө 2 ч түүнийгээ хүлээн зөвшөөрөн энэ хэрүүлийг таслах зорилгоор харууд гэдгээ хүлээн зөвшөөрлөө. Туулай өөртөө дүгнэлт хийн дэмжигч хар Харгарьдаасаа салсан дээр гэж нөгөө хэддээ ч түүнийгээ батлан харуулав . За ингээд бүгд эв нэгдэлтэй болж энэ хэрүүлийг мартацгаая гэсэн боловч Хангарьд хар болж хувирсандаа бухимдан элдэв ааш гаргах болж гэнээ.  Одоо яах вэ гэсэн асуулт андуудын дунд зүй ёсоор гарч ирж гэнээ. Мэдээж бүгд бусдын алдаа юм чинь энэ Хангарьд нөхөр л өөрийн буруугаа хүлээн зөвшөөрч ,  бууж өгөх нь хамгийн зөв эв нэгдэлийг бататгах хүч мөн гэж харна биз дээ.  Гэвч хангарьд тэгсэнгүй.  Харин түүний оронд  гэрэл цацруулах цор ганц хаалганаас хариулт олохыг хүсэж гэнээ. Харин түүний хариуд хаалганы цаанаас түүнд  :

Бусдын алдаа надаас болдог, хохирол нь намайг хорлодог гэх
Багш шавийн барилдлагыг мөрөөдөл болговоос амьдарму

гэсэн үгс тодоос тод сонсогдож гэнээ. Ингээд Хангарьд энэ үгсийг бусад 4 дөө хэлээд бүгд өөр өөрийн алдаагаа олж харж , эвтэй найртай сайхан амьдрах болсон юм гэнээ.

Tuesday, January 5, 2016

Нимгэн бодол өр цоолно уу
Нисэх мэт дүүлэх нь үү
Чин үнэнийг хайн бэдрэнэ үү
Чимх чимхээр мэдрэх л байх даа
Алхам алхамаар дөхөн байна уу
Алсын бодлыг тээн зүтгэнэ үү
Итгэл сэтгэлийн жигүүрээ олов уу
Энгийн бүхэнд л тэр оршино доо
Алтрах нарны цацрагаас
Аливаа бүхэн эхтэй ч
Андын дэмэнд ургах эрдэнэ
Алагхан зүрхний бүтэн цохилоо
Үргэлжийн мөнхийн амьдрал гэдэг нь
Үнэнч зүрхний бичээс юм уу
Үйлдэл болгох зүтгэл юм уу
Үлэмжийн их хайр юм уу
Эргэцүүлэн тунгаах бодол бүрд
Эргэлзэн тээнэгэлзэх урсгал бүрд
Эв эеийн тэнгэр оршиж
Энх мөнхийн үйлс тунарна

Sunday, January 3, 2016

Харьцуулалт

Мөнгөний талаар  ойлголтоо дахиад нэг биччихмээр санагдчихлаа.
Нэг танил маань мөнгө угаасаа л хар мөртэй гэхэд би тэр хүний туулсан амьдралын замд тийм сэтгэгдэл төрүүлэх зүйл гарч дээ гэж бодож билээ. Үнэхээр л төрсөн эгч нь мөнгөнөөс болж дүүгээ шүүхэд өгч, өсгөж өндийлгөсөн өнчин дүү нар нь том болж бие даачихсан хойноо таниар тэтгүүлж байсан даа харамсаж байна гэж хэлээд холбоогоо таслахад амьгүйгээр нь мөнгөнд буруу өгөхөөс ч яах билээ.
Тэгвэл хүмүүсийн зарим нь мөнгийг зүгээр л нэг хэрэглэдхүүн л гэж боддог байж болно шүү дээ.  Дээрхи зүйлийг туулаагүй  хүмүүсийн хувьд  үүнтэй адил бодолтой байх албагүй л дээ. Сударт тунбаог (мөнгө буюу зоос) анх ядуусыг тэтгэхийн тулд бий болгосон гэдэг . Гэвч сүүлдээ энэ зүйлийг сэтгэлийн төрхийг хоослогч хорон бясалгал хэмээн  хаадын алдаанд тооцсон байдаг . Тэр ч бүү хэл цөвүүн цагийг урин дуудагч болох нь гэсэн байдаг.
Гэвч энэ мөнгө гээч тунбао юугаараа тэгж  цөвүүн цагийг урин дуудах болов?

Орчин цагийн хүмүүсийн ойлголт:
Ирээдүйн амьдралын баталгааг мөнгөн буюу эд өмчийн хуримтлал гэж үздэгтэй ихэнх нь санаа нийлэх байх.
Харин Монгол ухааны сударт :
Уул ус газар шороо , удмын хэлхээ байсан цагт ирээдүйд төрөх үрс минь өөрийн ухаан , уламжлуулсан өвгүдийн ухаанаараа,  ур дүйгээрээ байгаа бүхнээ тордоод өсгөөд үржүүлээд амьдралын баталгаагаа хангаж чадна гэх

Харин орчин цагийн бидний хувьд мөнгийг өөрийн хүч хөдөлмөрийн хүчний үнэлэмж хэмээн үздэг шүү дээ. Гэвч хуримтлал гэдэг дээр л асуудал байгаад байна уу гэлтэй. Яагаад гэж гайхаж байна уу? Харин та мөнгө бол амьгүй бөгөөд байгаль дэлхийтэй ямар нэгэн харилцан хамааралтайгаар оршиж чадахгүй гэдэгтэй санал нийлж  чадах уу? Гэвч мөнгө бол зөвхөн хөдөлмөрийн хүчний үнэлэмж төдий биш бөгөөд түүгээр дамжин бүгдийг хянаж чадах эрх мэдлийн соронзон ч байж болох гэдэгтэй ч бас маргахгүй байх. Энэ дэлхий дээр бүх зүйл өөрийн гэсэн сайн муу талуудтай ба түүнийг хэн хэрхэн ашиглах хэрэглэх гэдэг дээр л асуудлын гол оршоод байна уу даа. Харин сударт дурьдсан сэтгэлийн төрхийг хоослогч гэсэн нь юу гэсэн үг юм бол? Энэ хүмүүн гээчийн сэтгэлийн төрх гэж юу вэ? Бядуухан тархитай миний бодоход хүмүүн гээчийн сэтгэл энэ байгал , дэлхий, наран, саран , од эрхэс хэмээх байгаа бүхнийхээ салшгүй өчүүхэн хэсэг гэдгээ мартаад эхлэхээр л тэрхүү төрх нь өөрчлөгдөн хоосрол руу унаад байна уу даа гэх
Сударт :
Бугшмал хэцүүгийн хохирол хоосролын хэцүүг ойлгуулж
Бортот хүүний сэтгэл буцлаад ирэх цаг болно доо гэж наашлан ирэх цагийг зөгнөсөн  байдаг.
Энэ нь чухам л өнөө эх дэлхий дээрээ амьдран байгаа бид түүнийг арчилж тордож байгаа бүхнийг нь өсгөн үржүүлж өөрсдийгөө тэжээх мангдайн үүргийг маань хохиролоор чинь сануулна шүү гэсэн үг болов уу. Томоор нь харвал дэлхий дулаарал, энгийн амьдралаар харах юм бол хүүхэд байхад тоглож өссөн уул ус маань нүдэн дээр өөрчлөгдөхийг анзаараа л байлгүй. Хүний боломжит хэрэглээ, түүнээсээ хэтэрсэн далай шиг шунал л тэр хоосрол руу бүхнээс салган хүн төрөлхтөнийг хөтлөн байна уу гэлтэй.  Харин ч үнэхээр наашлах цаг нь ирж олон хүмүүс энэ талаар бодож тунгааж , эх дэлхий, уул ус ургамал амьтанаа хайрлахын төлөө тэмцэж эхэлсэн нь өөрсдийгөө мөхөөх их хохирол нүүр тулан ирэхийг ойлгож бортот хүүний сэтгэл буцлаж эхэлсний тэмдэг гэлтэй.


Хүндлэл

Хүндлэл хэзээ бий болж, хүндлэл хэзээ үгүй болдог юм бол?
Ер нь хүндлэл гэж юуг хэлээд байна?
Надад ч биш надтай хамаатай хэн нэгэнтэй тохиолдсон явдал юм. Хүн ер нь амьдралыг өөрийн туулсан туулсан байдлаараа харж ойлгодог байх. Хэн нэгний туулаагүй зүйлийг заавал ч ойлгох нь алба биш л дээ. Хэн нэгний зүрх сэтгэлийн гүнийг мэдрэх ч бас алба биш . Гэхдээ хүний туулсан замаас авсан сургамж тэр хүний хувьд нэг үнэн байж болох ч бусад нэг нь тэр бүхнийг туулаагүй ч бусдын туршлагаар түүнийг үнэн гэж хүлээн зөвшөөрч чадах болов уу? Нэг танил маань амьдралын хатуу бэрхийг туулж явахдаа өнчин хэдэн дүү нараа мөнгөөр асран тэтгэж явсан боловч тэдгээр нь том болж бие даацгаасан хойноо таниар асран тэтгүүлж байсан даа харамсаж байна гэж хэлэх. Талархалгүй гэмээр энэ үйлдлийг хараад амьдралыг туулагч маань мөнгө бол хар мөртэй юм байна. Мөнгөөр тэтгэсэн маань эргээд энэ хүүхдүүдийг ингэж хэлүүлэхэд хүргэжээ гээд өөрийн дүгнэлтийг хийсэн байх . Харин нөхцөл байдал ухаан муутай дүү нарт уу, мөнгөөр тэтгэсэн эгчид үү , бүүр хар мөртэй мөнгөнд үү гэсэн асуултуудуудыг тодруулах л байх . Үүнийг хүн бүр л өөрсдийн туулсан туршлагаараа л ойлгож өөр өөрсдийн дүгнэлтийг хийнэ. Үүгээрээ юу гэх гээд байх вэ гэхээр хүндлэл гэдгийг бий болгогч гол зүйлийг юу болохыг л тодруулах гэсэн юм. Хүний амьдралд хэрэг болох эсвэл бүүр томруулаад  хүн төрөлхтөний өөрсдийнх нь урт удаан хугацааны үргэлжлэлийг тасалдуулахгүй байх тэр л бодитойгоор үлдээсэн мөрийг тайлж ойлгох их ухаанд хүндлэл үзүүлдэг байж болох уу? Цаг хугацааны энэ шалгуурыг давж чадахааргүй тэр бүхэнд хүндлэл гээч зүйл тэр зүйлтэйгээ бас л хаа нэгтэй уусан алга болох юм гэж үү?  Хэтэрхий гүн ухаанлаг ойлгомжгүй ч юм шиг.
Амьдрал дээр бол Монгол хүмүүс эцэг, эх, эмээ, өвөө, ах, эгч, ахмад настайчуудаа хүндлэн дээдэлж ирсэн уламжлалтай ба бас үүний хажуугаар  хийсэн бүтээсэн зүйлтэй , тэр бүхнээсээ улбаатай  хэлж сургах сургаальтай бүхнийг хүндэтгэн энэ л хүн үнэнг хэлж магад хэмээн хүндэтгэн сонсдог шүү дээ.
ХҮНДЛЭЛ гэдэг үгийг өв монгол хэлээр задалж ойлгох гэж оролдвол КҮ ЭНД ИЛ ЭЛ гэсэн 4 үг гэх юм бол КҮ сурсан мэдсэн бүхнээ ЭНД - өөрийн байгаа орон зай цаг хугацаандаа ИЛ- ил болгон бүтээн цогцлоож ЭЛ- түүний үрээр бусдаас тодрон гарах гэсэн үг гэж тайлбал болмоор ч юм шиг. Энэ бол зөвхөн л нэг талыг нь харах  нэг л өнцөг. Үүнийг хүн бүр өөр өөрийнхөөрөө харахыг оролдох нь . Харин миний өнцөг зөв тэрний өнцөг зөв гэхийн оронд энэ хүн ингэж бодож байгаа бол миний ингэж бодож байгаатай юугаараа нийлж юугаараа өөр юм , яагаад өөр гэж бодох болов, нийлэмж нь юув гэж харахыг хичээх гэж  тэр л нэг ертөнцийг (миний төсөөлөлд огторгуйд эргэх бөмбөрцөг орж ирдэг  юм) нээн мөн чанарыг ухах нь хүндлэлийн орчин юм болов уу гэж боддог доо. Түүнээс аливаа асуудлын хэлцэлд хэн нэгэнд ая тал засах гэж өөрийнхөө дууны өнгийг өөрчлөх  хуурамч дүр зураг биш байх.Дотоод сэтгэлээрээ тэр л нэг ертөнцийн мөн чанарыг мэдэхийг хүсэх нь чухал болохоос хэн нэгний сэтгэлийн эмоцийг шүүмжлэх нь гол зүйл биш байлтай. Чухамхүү тэр эмоцид тэр хүний ЧИН байж байдаг бололтой. Гэхдээ мэдээж итгэсэн хүмүүсийнхээ дунд л даа.  Энэ бас л нэг өнцөг. Эцэст нь хэлэхэд монгол зүйр үгэнд байдаг шиг инээсэн бүхэн нөхөр биш уурласан бүхэн дайсан биш гэдэг шиг хүндлэлийн орчин гэж яг юуг хэлэх вэ гэдгийг дор бүрнээ тунгаамаар ч юм уу даа...
Бусдын буруу надаас болдог, хохирол нь намайг хорлодог гэх
Багш шавийн барилдлагыг мөрөөдөл болговоос амьдарму гэсэн судрын үгсээр бодол юунд тань өргөл өргөе дөө