Анд

Анд гэж ер нь хэн юм бэ ? гэсэн бодлын үзүүрийг хөөсөөр байгаад хамтын хариуцлага гэдэг зүйлтэй тулаад ирлээ.

Жирийн сэтгэлгээгээр бол анд гэж хүнийг тодорхойлох гээд үзье л дээ. Ямар үед анд гэдэг үгийг ямар үед найз гэдэг үгийг хэрэглэдэг юм бол доо....

Найзууд маань олон янз л даа. Багын найз гээд л хар багаасаа тоглож өссөн зан зангаа авалцсан сайн муугаа мэддэг найз нар байна. Ажлын газрын хамтран ажилагсадын дунд бас л арай илүү дотно найрсаг харилцаатай нэгнээ бас найз гэдэг. За тэгээд хаана ямар орчинд байхаасаа хамаараад юутай ч нэг тийм бусдаас арай илүү дотно найрсаг харьцаатайгаа найз гэж нэрлээд байх шиг байгаа юм. 

Харин анд гэж ер нь хэн юм бэ? Энэ үгний цаана хариуцлага гэдэг үг байгаад байх шиг. Өөрөөр хэлбэл хэн нэгний өмнө ямар нэгэн зүйлийн төлөө хариуцлага хүлээж байгааг хэлээд байна уу? Анд гэчихээд юун хариуцлага яриад унаваа гэж гайхаж магад л даа. Гэвч АС уншигчийн хувьд энэ үг яах аргагүй хариуцлага гэдэг үгтэй холбогдоод байгаа юм л даа.

Уяа гүн анд гэдэг нь хамтын хариуцлага билээ гэсэн үгс байдаг. 

Нэг удаа би хэсэг  нөхөдтэйгөө маргалдаад нэлээн юм бодож сууж байх үед БууЭрЭл маань надад хэдэн үг хэлсний дотор ийм хэдэн үг байлаа 

Өчүүхэнээ мэдсэн бол

Өчүүхний чинь хэмээр

Өнөөх цул чинь барьцалддаг юм даа

Хэм үгүй бол барьцалдамгүй

Хишиг үгүй бол дэлгэрэмгүй

Би эдгээр үгсийн учрыг олох гэж нэлээн бодлоо. Яагаад бидний монголчууд эв эеээ хичээж чадахгүй байна вэ гэдэг дээр тунгаах юм бол энэ өчүүхэн жижгүүдийн нэгдэж чадахгүй  бутраад байгаа гол шалтгаан нь хэм гэдэг зүйл дээр байгаад байх шиг санагдлаа.  Тэгэхээр хэм гэдэг чинь эв нэгдлийн нэг гол үзүүлэлт болж таарах нь уу? Энгийн нэг бүл дээр бодох юм бол эхнэр нөхөр 2 өөр өөрийн гэсэн үүрэгтэй гэр орноо үр хүүхдээ хариуцаад өөр өөрийн гэсэн хэмээрээ тэтгээд аваад явдаг талаар Монгол хатдын онгон түүхийн гялбаа судар дээр Чимбай хатны тайлбар дээр бичсэн байдаг. Хөгшрөөд ирэхээр эм хүний хэм буураад ирэхээр залуу авхай нар дундуур ороод ирдэг учир эр нөхрийнхөө бүх зүйлд хэмээ шингээж буурсан хэмийнхээ оронд хүчижсэн оюунаа ашигла гэсэн байдаг даа. 
Бас гэр бүлийн багана болсон хосуудын хамтран хариуцлага хүлээх талаар :

Нэгэн заяа хазайгаад ирэхэд

Нэгэн багана нөгөөдөө
Захирагдан далийх лугаа адил
Саарыг үзэх жамтай
Нэгэн биеэ нөгөөгөөсөө хагацааж үл сэтгэх
Ний цогцлолын жамаараа биесээ түшиж амьдрах
Нэгтээ дангаар ургадаггүйг тогтоон орших
Нийлэх биеийн хос дусал эр эм гэгч энэ болой.

/Монгол хатдын онгон түүхийн гялбаа/ -с

За энэ ч өөр сэдэв рүү хазайгаад явчихлаа. Өөр ч гэж дээ хариуцлага нэгэн гэр бүл дээр эр эмийн үүрэг ийм байхад  харин ний олны бүл дээр ямар байх бол гэдэгт л асуудал гарч ирнэ.  

Эргээд андын сэдэв рүүгээ орох юм бол хэм гэдэг маань хамтын хариуцлагыг бэхжүүлж байдаг бие биенээ үнэтэй байлгаж байдаг хүн бүрийн өөрсдийнх нь оруулж чадах хувь нэмэр гэх юм уу даа. Хэрэв сударт бичсэнчлэн хамтын хариуцлагат ний-хэмийн үндэс нь анд байдаг юм бол ямар ч нэгдлийн үед  энд нийтээрээ хэмтэй байх зарчим маань өөрөө андын харилцааны нэгэн үндэс болж таарах нь. Бүхэл бүтэн улс орны хувьд бол иргэн бүрээ үнэ цэнэтэй байлгахын төлөө татварын бодлого гэдэг зүйлийг бий болгосон байдаг. Татвар гэдгийг ихэнх хүмүүс ухахдаа ажил хийж олсон ашгаасаа улсдаа өгч байгаа нэгэн төрлийн зайлшгүй төлөх ёстой зүйл бөгөөд энэ маань эргээд нийгмийн сайн сайхны төлөө зориулагдах зүйл хэмээн ойлгодог . Харин татварын бодлого бол хэрхэн ямар төрлийн татварыг их байлгаж, ямрыг нь бага байлгаж ард түмнийхээ ахуй амьдралыг дээшлүүлэх вэ гэдгийг зохицуулдаг бодлого гэж ойлгож байгаа ч цаад мөн чанар нь тэр иргэн бүрийгээ үнэ цэнэтэй байлгах нэг төрлийн арга  юм уу даа. Харамсалтай нь одоо энэ цагт төрийн бодлогын хүйн холбоо тасарчихсан шахуу байгаа үе болохоор Эзэн Чингис хааны Хэмийг тайлж хэлснийг тайлан уншихыг хичээцгээе :
Ам нь идэж сүүл нь таргалсныг хэм гэнэ
Аайийг тух болгосныг хамтын хариуцлагын хэм гэнэ
Хөх Монгол амьдрал ерэн есөн хэмтэй
Өвс идэж ус уусан хурга эзэндээ хэм өгдөг адил
Өсөж өндийж яваа хүслийн зүйтний үр айлдаа хэм өгтүгэй гэсэн байдаг. Энэ нь юу гэсэн үг вэ хэмээн өчүүхэн мунхаг оюунаараа ухах гэж оролдож үзвэл :
Ам нь идэж сүүл нь таргалсныг хэм гэнэ -гэдэг нь амны идсэн зүйл эргээд сүүлэндээ нөлөөлж таргалуулж бна гэдэг нь харилцан нөлөөлөл, нэгэн цогцын биед гарч буй  үр шимийг  хэлсэн бололтой. 
Аайийг тух болгосныг хамтын хариуцлагын хэм гэнэ - гэдэг нь хүн бүрийн хичээл зүтгэл , тус нэмрээр л ямар ч бэрх хэцүү цаг орон зайд гарзгүй гарч чадах тухтай байдлыг бий болгох зорилгыг биелүүлэхийг хэлсэн бололтой. Харин тухтай байдал гэж юуг хэлэх вэ гэхээр " Хас төрөөр бадраах судар " ын 37 хуудас дээр :
Орон зайндаа эзэн болж
Орчих хорвоогийн
Наран, Саран, Огторгуйг ажиж
Най тухлах
Газрын шимийг хүртэж
Билиг ухааныг олж
Нэй тухлах
Түмэн арддаа
Төвшин амгалан байхын
Ний тухлах
Хар шидтэн хар санаатан
Хар бүхнээс халхлан
Аюул үгүй нуй тухлах
Түмэн арддаа эвтэй сайхан байвал
Ной тухлах байдаг билээ гэж бичсэн байдаг

Эргээд анд бололцох эрдэм гэдгийг уншаад үзэхээр таван тусгаар тогтнолоо хамтаар хариуцах орь ганц Чу-куртай гэсэн байдаг болохоор хариуцлагын цаад утгыг дор бүрнээ өөр өөрийн мэдэх чадах зүйлтэйгээ холбон  ухаад үзмээр юм шиг санагдах  л юм