Зөн билгийн өтгөн манан замхарч , тунгалагшахуйд

Зөв бурууг тодлох цаг хугацааг үйлс бүтээлээр тордсоор

Зөөлөн сэтгэл, дайчин чанараар өөрөө өөрсдийгөө хурцлан

Зүрх зүрхээ олон андын дэмэнд нэгдсэн бүхэн

Зүйлийн цэцэгсийг зүрхний хайраар услан

Зүйтэй бүхнээр үрсийнхээ заяаг бөхлөх болно.

Монгол нэрнийхээ утгыг тайлсан бүхэн

Мөн чанарт уусан эх дэлхий ээжийнхээ ивээл хайрыг хүртэнэ.

Эх болсон зургаан зүйлээ мөнхөд оршоох өвгүдийн ухаан дэлгэрч үрсийн ухамсарт гүн суух болтухай

Монгол контент

 Би түүхэн кинонуудыг үзэх дуртай нэгэн. Түүхэн кино болгоноос тухайн улс орны соёл , домог зүй, түүхийн онцлогийг олж харж манай түүхтэй холбоотой улбаа байгаа эсэхийг анзаарч, ёс уламжлалыг нь гүн ухаантай нь олж анзаарахыг хичээдэг  л дээ. Солонгос улс өөрсдийнхөө түүхийн талаар маш их бүтээл хийдэг үүнийг тухайн улс,  төрийн бодлогынхоо нэгээхэн хэсэг болгон дэлхий даяар л цуврал олон ангит кинонуудаараа үзүүлэн таниулж байгаа нь бахархууштай санагддаг. Хятадын түүхэн кинонууд хааны ордоны элдэв хуйвалдаан, хайр сэтгэлийн түүхийг бас л их сонирхолтой байдлаар харуулахын хажуугаар тухайн орны хувцас соёл, засаглалын онцлог, түүхээ бичин үлдээж байгаа суурин соёлын түүхчдийн онцлог, түүхэнд үлдэж хоцорсон хаадын сайн ч бай  муу ч бай  түүхийн улбаа болгон нь орчин цагт хир хадгалагдан үлдэж одоо цагийн түүхтэй нь хэрхэн холбогдож байгааг анзаарах нь маш сонирхолтой байдаг. Барууны түүхэн кинонууд тэр дунд англи улс Артур хааныхаа тухай кинонуудыг л гэхэд маш олон янзаар цаг цагийн онцлогт тохируулан хийсээр байгаа нь бас л сонирхолтой. Монголчуудын түүх бол дэлхийн түүхэнд маш тод мөр үлдээсэнээс гадна  2 томоохон хөрш орны маань түүхтэй маш их холбоотойгоос гадна томоохон улс орнуудын түүхтэй холбоотой байдгаараа үнэхээр онцлог боловч бид энэ түүхийнхээ талаар маш бага кино контентуудыг бүтээж байгаа маань бага зэрэг харамсалтай санагддаг. Гадны Нетфлекс болон Холливудын кино контентуудад манай түүхтэй холбоотой бүтээлүүд байдаг боловч ихэвчлэн байлдан дагуулалт, түүхэнд үлдээсэн томоохон үйл явдлын тоймоор сэдэвлэсэн байх боловч харь хүний нүдээр, бодлоор, судалгаагаар хийгддэг болохоор жинхэнэ Монгол хэмээх үндэстэн ямар соёлтой ямар бодлоготой ямар гүн ухаантай улс байсныг тэр бүр тод гаргасан нь ховор юм даа. Тиймээс ч Монголын маань  уран бүтээлчид маань илүү эрэл хайгуул хийж, илүү үнэн түүхийг олж харж түүний онцлог болох нүүдэлчдийн агуу соёлыг тусгасан дориун бүтээл гаргаасай гэсэн хүсэл дотор минь байсаар ирсэн гэх үү дээ.  Тэр түүх маань ямар агуу баялаг билээ дээ. Сүүлийн 12 жил гаран Гэрлийн өргөөнөөс түүхийн талаар маш олон сайхан судруудыг гаргаж олон нийтийн хүртээл болгож байгаа нь тухайн Монгол хэмээх үндэстний соёлын онцлог, хувцас хэрэглэл,  байгаль эх дэлхийгээ хайрлах нүүдэлчдийн соёлын гүн ухаантай холбон тайлсан нь олон сайхан кино контентуудыг бүтээх санааг уран бүтээлчдэд өгөх байх гэж найдварыг түрүүлэн хэн нэгэнд  нэгийг бодогдуулан уран бүтээлчдйн онгодыг хөглөх буй заа.

Ордосын аялал

 Өвөр Монголын Ордос хошууны Эзэн хороог зорих завшаан тохиолдож өргөө хотлын залуустай замд гарсан аялалын тэмдэглэлээ бичиж үлдээхийг хичээлээ.

2023 оны 10 сард ангийн нэгэн найзаасаа "Чингис хааны онгоны тайлгын ёслол журам жич соёлын чадавхын судлал " хэмээх номыг бэлгэнд аваад Ордос нутагт очиж зан үйлд оролцох юмсан гэж бодож байсан маань ийнхүү биелэлээ олж 13 жилд тутам,  луу жил болгон болдог хар сүлдний догшруулгын үйлд оролцох боломж гарсанд ихэд олзуурхав. 

Үйлэнд мордохын өмнө Чингисийн Найман цагаан ордоны талаар сайтар судалж үзмээр санагдсаар байсан ба дээрхи номноос Сайнжаргалаас "Монгол тахилга " хэмээх номондоо уулын " Алтан ордоны тайлга" д хэдэн цагаан ордныг буруудуулснаа залруулж, Чин улсын үеийн Найман цагаан гэр дотор " Чингисийн цагаан гэр , Бөртгөлжин хатны цагаан гэр, Хулан хатны цагаан гэр , Есүй хатны цагаан гэр, Есүй хатны цагаан гэр, Есүгэн хатны цагаан гэр, Эш хатны цагаан гэр, Хорын цагаан гэр, Эмээлийн цагаан гэр " багтана гэж үзжээ хэмээн тэмдэглэсэн нь сэтгэлд арай ойр санагдав. Энэ удаагийн байрлуулалтаас үзвэл, Хасар , Бэлгүтэй, Тулуй, Эш хатны цагаан өргөө нь хасагдаж , Чингис хааны зарж хэрэглэж байсан Өндгөн цагаан, Хор саадаг, Бор өндөр, Жолоо, Шангийн өргөө зэрэг нь харин тус тус нэг өргөө эзлэх болсон байна. 

Ордосын аялалын үед хийгдсэн үйлэнд 8 оюунд жатга хийгдсэн талаар ДээдЭс дурьдаж байсан ба үйлийн үеээр өчүүхэн улаач надад мэдрэгдсэн зүйл бол   найман цагаан гэр хэмээн яриж байгаа боловч Монгол хатдын онгон түүхийн гялбаа сударт дурьдсанчлан Хайрын 8 ээжээр төлөөлүүлэн оноож өгсөн оюуны найман ГЭР ИЭ гээ тайлж, тахиж хамгаалах үүргийн зангилааны үзүүрээс хөврөх их үйлийн гараа хэдийн Гэрлийн өргөөний улаач нарын холбоосоор бөхлөгдөн, сэрж сэхээрч байгаа өвөр монголын олон улаачдын үйлтэй холбогдон байгаль эх дэлхий түүнийг хамгаалах хөх толботонгуудын заяа  дэлгэрэх үйлийн гараа улам бат бөхлөгдөв бололтой. 

АДҮА сударт Уяа НЭН ЭКЭ сүлдэн цагаан ТНГР чинь ЧИН дээ болвоос найман ГЭР ИЭ тархи билээ хэмээсэн байдаг. 

1. Оройн дээд Өвгөдийн Өв Их 99 ТНГР ээ МОН КҮ Олзүй Элзүй КҮ  ЭН зүй болгийтэ -Этүгэн ээж

2. ОГОУУЛ ЗӨН д удамшсан 99 ЧУКУР ТНГР ээ зохицохуйдаа тахиж соёрхийтэ - Суу хурай ээж

3. ОУЛ биенд орд ГЭР болсон КҮ ЭН зүй 9 хүсэл ТНГР-ийгээ зорилго болгон соёрхийтэ - Солонго ээж

4. Энх Ам Ир-ийн ГЭР болсон удамшилд зохистой 35 ДЭМ ТНГР-ийгээ соёрхийтэ - Саран ээж

5. ЧИН ээлгийн сав шим болсон 90 бүтээвэрт Нүүдлийн соёл ТНГР ийгээ тахиж соёрхийтэ - Наран ээж

6. Бадрахуйн орон зай болсон 108 түвшин сайхан ТНГР ээ тайлж тахиж соёрхийтэ - Гал ээж

7. Ний ГЭМ-үгүйн сав шим болсон үүслийн 3 эрдэнэ ТНГР ийгээ тайлж тахиж соёрхийтэ- Тэнгэр ээж

8. Осолгүйн сав шим болсон 950 МӨЛ-Үсүий ТНГР ээ тайлж тахиж соёрхийтэ - Байгал ээж

 Өвөр Монголын газар нутгаар явж байхад  нүүдлийн соёлын улбааг устгах суурин соёлын түрэлтийн аюул, хэл язгуур соёлоо алдахаас айн түгших өвөр монголчуудын зовинол, түүх соёлыг маань өөрсдийн болгон уусгах Хятадын бодлогыг давах их ухаан, эрдмээ тосон авч амьдралд хэрэгжүүлэн , байгал экологийн тэнцвэрт байдлыг хадгалж ирсэн нүүдлийн соёлын хүрээг дэлхий нийтэд түгээн дэлгэрүүлэх их үйлд өөрийн биеийг үл голон чадах мэдэх бүхнээрээ хүн ардынхаа ухамсарт суулгах үйлс маань  4 зүг найман зовхист төвтэйгээ нийлээд 9 орон зайд хараал жатгыг үгүй хийж хар сүнсийг ( сувдаг, тачаал, аархал,мунхаг, атаархал, шунал, хонзон) үлдэн хөөж цэврийг сахиулах  9 хар сүлдийгээ хүчжүүлэн  Зөвийн төлөө тэмцэж байвал тэр сүлд үхэшгүй амь, цуцашгүй чадал, цэвэр оюун  ухааныг бэлэглэдэг гурвалтай хар сүлдээ агсан  өчүүхэн ч цогийг дүрэлзүүлэн асааж онгодын хүч чадлыг, оюун ухааныг биедээ агсаж шидээ гаргах их хар сүлдний салхийг тавиж дүрэлзүүлэн өгөх их үйлийн гараа улам хүчтэй болох буй зээ.

Фүжи уулын бэлд

 

Алтан шаргал нарны амин гэрэл бөхлөгдөж

Асаасан галын дөлүүд мөнх тэнгэртээ хүрч

Асралт эзний мэлмий тэнгэрийн хаяанд тулж

Анзаарч тэтгэсэн бүхнээр амин эрдэнээ тэтгэж

Алс холын аянд андын заяа бөхлөгдөв

Энэрэл хайр бүхэн энгүй тал мэт тэнийн

Эх дэлхийн өнцөг бүрд үрсийн зүрхэнд оршив

Есөн хүслийн тэнгэр зүйтэй бүхнийг тэтгэж 

Хөх ертөнцийн үрс хүрэх газраа хүрэв

Хүүрнэх түүхээс улбаалсан аргамж эздээ олж

Хөх их ертөнцийн оршихуй хаяа тэлэн заяа тэтгэв

Токио Фужи уул 2023. 9.10

 

3 голын Монголчууд

Монголчууд бид 3 үндсэн гол онолтой улс ба үүнийг бид хэдийгээр онол гэж байгаа боловч өвгүд дээдсүүдийн маань туулж хуримтлуулсан алдаа онооноосоо ертөнцийн  зүй тогтолыг ажиглан мэдэж, түүнд зохицон амьдрах арга зүйг цэгцэнд оруулан цаг хугацааны шалгуурт тунаж үлдсэн их мэдлэгийн сан бөгөөд цаашид энэ ёс уламжлалаа хадгалан 3 голын Монголчууд гэгдэх учрыг тайлах ирээдүй хойчдоо үлдээх их эрдэм юм.

Цаг цагаараа байдаггүй мөнхийн хөдөлгөөнд өөрчлөгдөн хувьсах жам ёсыг танин мэдэж тайлж тахисан зүй тогтол , хүмүүн хэмээх ухамсар тээх бодьгалын мөн чанарт байгаа бүхнээ байлгах ухаанд хүмүүний хүсэл хэрхэн зохицож болох хэм хэмжээг болох болохгүйн заагаар тогтоож өгсөн энэхүү  гайхамшигт онолыг бий болгосон гайхамшигт ард түмэн билээ.

Мэдээж ямар 3 гол онол байдаг юм болоо гэж асуугаад цааш ухах юм бол дуусашгүй их ундарга оргилох бөгөөд Уялын онолт ахуйтай, гэрийн онолт тархитай , үнэний онолт жаягтай  гэх үндсэн 3 голоо бариж явдаг босоо голч юм. Өөрөөр хэлбэл ямар ч цаг үед үл алдах энэ голчоо бариж чадах л юм бол Монгол хэмээх төгс оршсоор байх бизээ.

Энгийнээр хэлбэл гэр онол бол бидний хамтын хариуцлага, хамтач сэтгэхүй бөгөөд  

үнэний онолоор харилцаагаа бүтээж, өвгүдийнхээ хүрсэн амжилтыг, олзыг бататгах агуу мэдлэгийн сангаас хүртэх мэдлэгийн тэмүүлэл дээр орон зайгаа дүүргэж хүн хүнийхээ үнэ цэнийг бий болгодог бүл тогтолцоо юм.

Амьдрал гэж юу юм?

Үхэл гэж юу юм? гэсэн 2 асуултын хариуг хүн бүр юу гэж ухаж байгаа бол?

Амьдрал, амь зуух 2 ын ялгааг юу гэж тунгааж байгаа бол? Энэ асуултын хариуг олох гээд жаахан тунгаагаад үзээрэй.

Хүний амьдрал урт юм шиг мөртлөө бас их богинохон гэж хөгшчүүл ярьдаг.

Өнөө маргаашийнхаа хоногийн хоолоо олж идээд л бусад эргэн тойронд, хажуу айлд , хамар хашаанд, байр орцонд, хамаатан садангийнд , төр улсад чинь  юу болж байгааг тоохгүй амьдрах хир бол?  Ер нь тийм амьдрал байдаг болов уу?

Харин хоногийн хоолоо олчихоод элдэв зүйлд сонирхон хорвоо дэлхийд хэн яаж амьдраад байна, хоногийн хоолноос илүү юу байна? гээд л сурч мэдэхийг өөрийн нэг хэрэгцээ болгоод сурч мэдээд хэрэглэж байгаа зүйл маань хир хор хохиролтой байна? хир ашиг тустай байна гэж тунгаагаад бусад эргэн тойрны хүмүүст, байгаль дэлхийд, төр улсад миний байгаа байдал ямар нэгэн нөлөө байдаг болов уу гээд л сонирхоод амьдарвал хир сонирхолтой бас цаг хугацаа хир хурдан өнгөрөх болоо?

Тэгвэл амь зуух амьдрах 2 ын гол ялгаа хэрэгцээн дээр байгаад байна уу даа? Нэг нь зөвхөн хоол хувцасныхаа хэрэгцээг сонголт болгосон байхад нөгөөх нь танин мэдэх сурах боловсрохыг хэрэгцээ болгосон байх нь. Харин сурч мэдсэн бол тэр мэдлэг бид бүхнийг илүү сайн сайхан бүхэнд тэмүүлэх тэмүүлэл болно. Өнөө эзэн хаан маань 7 хон насандаа Тэмүүчин цол авсан нь энэ бүх тэмүүлэлтэй холбоотой.

Харин мэдсэн сурсан бүхнээ бусдыг хохирооход зориулсан бол харин тэр өөр асуудал руу хөтөлнө. Бусдаас булааж хэрэглэвэл булхай болно, бусдын гараар олзыг булайлган идвээс боулихай болно,бусдад булаалгаваас булай болно гээд өөрөө өөрийхөө өөдгүйн боол бусдын идэш болохгүйн тулд мэдвэлд зохихуйг хэрэгцээ болгохгүй л бол амьдрал ухлээр солигдоно хэмээн сургасан байдаг. Энэ 3 төрлийн боулихай булхай булай гурваас өнөөгийн улс төрчдийн дүр төрх төсөөлөгдөж л байгаа байх цаашлаад бас өөрсөд дээрээ бодоод үзвэл бусдад булайлгаж сурсан булай хүн ч харагдана. Ийм болохгүй тулд өөрчлөлт шинэчлэлтийг хүсвэл өөрөөсөө эхлэн сурч боловсроход тэмүүлэх л болох байх. Сурсан мэдсэн бүхнээ үйлдэл болгон бусдад (Бусад хүмүүст, байгаль дэлхийдээ)гэм учруулахгүйд суралцахад болно болохгүй заагийг өөртөө олж авч мэднэ мэдэхгүйн заагаар өөрсдийгөө хазаарлаж сурах болно.

За ийм л хэрэгцээнд тэмүүлэх бол хөх огторгуйд цомирлогоо дэлгэж хөрст газарт үндэсээ бөхлөнө гэх өвгүдийн үгний цаадахыг ухах биз. 

Нээрээ 3 голын Монголчууд гэж Хэрлэн Онон Туулын голоор нутагладаг болохоор 3 голын Монголчууд гэдэг байсан юм биш үү гэж асуух хүн гарна байх. Тиймээ энэ 3 голын Монгол аймгууд энэ 3 онолоо хариуцаж явсан түүхтэй гэдгийг Алтан аялгуу сударт тэмдэглэж үлдээсэн байдаг шүү.

Үнэ цэнэ 4

 Төрөөс ямар нэгэн байдлаар үйлчилгээ авдаггүй хүн байдаг болов уу? 

Эрүүл мэндийн үйлчилгээ, боловсролын үйлчилгээ гээд анхан шатны үйлчилгээг бүгд л ямар нэгэн байдлаар авдаг шүү дээ. Харин төрд татвар төлдөггүй хүн байдаг уу? Мэдээж ямар нэгэн албан байгууллагад ажиллаж цалин авж байгаа хүмүүсийн хувьд хүн амын орлогын албан татвараа суутгуулаад эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалаа төлөөд л явж байгаа. Харин хувиараа бизнес эрхэлдэг хүмүүс яадаг бол олсон орлого ашгаасаа татвар төлдөг үү? ямар нэг байдлаар тодорхой хэмжээгээр татвар төлдөг л байх. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд бол үйл ажиллагаа явуулж л байгаа бол татвараа төлөөд л явж байгаа. Харин их үү бага уу , бидний төлсөн татварыг зөв зарцуулж байна уу гэдэг дээр шүүмжлэл зөндөө л гардаг л даа.

Тэгвэл бидний өвүг дээдсүүдийн хувьд татварын бодлого ямар байсан юм гээд Гэрлийн өргөөнөөс гаргасан " Хэтэвчний ном" ыг нээж үзлээ.

Хамгийн аймшигтай хатуу зүйл гэх юм бол зүгээр л хүн болж төрснийхөө төлөө татвар төлдөг улс шүү дээ манай Хамаг Монгол чинь гэжээ.

Чи баян байна уу ? ядуу байна уу? ерөөсөө хамаагүй чи хүн л юм чинь иймэрхүү чадамжтай байх ёстой гэдэг хэмжигдхүүнтэй учраас баянаас баян гээд их татвар авдаггүй, ядуугаас ядуу юм гээд бага татвар авдаггүй учраас тэгш эрх хангагдана.

Тэгэхээр одоогийн хүмүүс бид ийм ядуу амьдарч байхад бас юун татвар вэ? харин ч биднийг улс тэтгэх ёстой гэсэн бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй болоод удаж байна. Энэ бэлэнчлэх сэтгэлгээ улс орныг мөхөөх нэг үндэс гэдгийг хүмүүс ер нь хир ухаж байгаа болоо?

Жил болгон Төрд өгөх 1 төлгийг олох арга нь өөрөө тухайн хүнийг ажил амьдралд шамдуулдаг. Хүний өмнөөс орлон төллөө, төллөө гэхэд ах дүү амраг бүл нь тийм ч удаан тэтгэхгүй тул ажил албатай болохыг шаардан шахснаар иргэнээ хөдөлмөрийн уриалгад оруулж байгаа юм.

Тэгэхээр татвар гэдэг өөрөө нэгж хүний чадамжийн сайжруулах, амьдрал ахуйгаа өөдөн татахад , гэр бүлийн хамтын хариуцлагыг сайжруулахад түлхэц болдог иргэн хүнийхээ үнэ цэнийг бий болгох анхан шатны шахалт гэж ойлгоход болохоор....

Харин төрийн хувьд нэгж иргэн татвараа төлсөөр байхад төрөөс ямар дэмжлэг авах боломжтой вэ гэдэг дээр ямар бодлогууд барьдаг байсан юм бол энэ одоо цагийн төрийн бодлоготой юу нь ижил юу нь өөр болсон юм гэж дэлгэрүүлж унших бол энэ судраас сонирхолтой мэдээлэлүүдийг авч болох бөгөөд одоо болох төрийн сонгуультай холбоотойгоор намуудын мөрийн хөтөлбөрийн мөн чанарыг шүүхэд дэм болох байх  

 

Чөлөөлөгдөхүй

Зовлонгийн эх хүний сэтгэл өөрөө

Атаархал хорсол тээсэн сэтгэл

Амар амгаланг мэдэрч чадах уу?

Өс хонзонг өөртөө бугшиасан сэтгэл

Хүнд ачаа болон цээжийг бачууруулна

Хар санаа өөрийг чинь үргэлж ороож

Өөнтөглөж бүхнийг шалтаг болгон ургуулж

Өөдгүй бодлыг толгойд чинь хүлж

Өөрөө өөрийнхөө сэтгэлийг байнга зовооно

Өөрөө ч үл зөвшөөрөх алдаа болгоныг

Өр зүрхэн дэх амин сүнс чинь илжүүлж

Өнчин тархи руу чинь шаналал болгон

Өдрөөс өдөрт зовоох болно.

Өөрийнхөө алдааг үл зөвшөөрөх тусам

Өөрийгөө хүлсэн өр зүрхний уяас улам чангарч

Амар амгаланг үл үзүүлнэ.

Үүнээс яаж чөлөөлөгдөх вэ?

Үнэхээр чи үүнийг хүсэж байна уу?

Хэн нэгэн нь чамд туслах болов уу?

Эсвэл өөрөө өөрийгөө зоригдуулах уу?

Тоотой хэдхэн насанд

Сайн бүхнийг үгүйсгэж

Саар бүхнийг дэвэргэж

Хар хороор жигүүрлэж

Хамаг зовлонг үүрсээр байх уу?

Эсвэл бүгдийг нь сэгсэрч хаяад

Гэрэл гэгээг сэтгэлдээ ургуулж

Гэгээн бодлоор жигүүр хийн

Үнэн бүхнийг ил болгож

Өөрийн алдааг олж таниад

Өөрөө өөрийгөө хууралгүйгээр

Хар хор болсон харам сэтгэл,

Атаархал хорсол шунал тачаал бүхнийг

Анзаарч харж чадваас

Адын гэх Хар бодлын хүлээснээс

Алдуурч гарч чадах болно

Өр зүрхний хайраар өөрөө өөрийгөө хөтлөх болно

Үнэн мөнийг танин байж өөрийн ухааныг хөглөх болно.

Тахал тэнгэрийн даалгавар

 Энэхүү сургалтаар заасан бүхнээр өөрт тохиолдсон зүйлээр жишиглэн бичихийг оролдоё.

Дэлхий нийтээр тахлын талаар дөнгөж мэдээлэлүүд гарч эхэлж байх үед БууЭрЭл маань нэг  даалгавар өгсөн юм. Энэ даалгавар маань Их хар сахиуст тахилга хийх даалгавар байсан юм. Учрыг нь сайн ойлгоогүй би хаана очиж ямар тахилга хийх билээ гэж асуухад өвгүн миний хайрхан руу явнаа гэж хэлэв. Юу бэлдэх вэ гэхэд 81 ширхэг ул боовтой идээ бэлдээд нэг хонины шүүс бэлдэх , Өргөөний зан үйл дээр хэрэглэгдэх бусад өргөлүүдээ авч явна гэж айлдав.

Өвлийн улирал байсан болохоор онгодынхоо нутгийн тахилга хийх юм байна гэж ойлгоод бэлтгэл ажлаа хийхдээ яагаад заавал 81 гэсэн тоо гарч ирэх болов гэсэн асуултын хариуг хөөхөөр шийдлээ.  Бас мэдээж ИХ хар сахиус гэж юу вэ? гэсэн 2 асуулт гарч ирнэ. Ингээд асуултын хариуг хайн хэд хэдэн эх сурвалжийг нээж үзэх шаардлагатай болсон юм.

Мэдээж эхний барих эх сурвалж маань ГӨ ний судрууд маань байснаас МТТТ судраас 81 ын тоог хөөж уншсаар 7 хар сүнсний эхийн талаар дурьдсан хэсгийг олж харлаа. Одоо энэхүү сургалтыг сонсоны дараа хар тэнгэрүүдийн билэг талын үйл арга талын үйлтэй хавсран явагддаг юм байна гэсэн ойлголтыг өөртөө тунгааж сууна.

Сударт 
Нар байгаа цагт, гэрэл байгаа цагт
Сүүдэр үргэлж оршино
Сүүдэр болбоос хар хүчний сахиусын тэмдэгт

Хар лууны тэмдэг бие оршиж буйн шинж

Хар оршиж буйн илрэл гэсэн байлаа.

Хойд цэнхэрийн агуйд ГӨ нийхөн нэгээхэн томоохон жатгыг тайлах үйлний үеэр Хаан дээдэс өөрийгөө би тэр Сүүдрийн чинь хаан байна гэж хэлсэн нь яагаад ч юм санаанд үлдсэн байлаа.

Тэгээд цааш үргэлжлүүлэн уншиж байгаад Анхны бөөгийн  Буман наст үлгэрийг уншиад түүнээс 81 ийн тооны учгийг бага ч гэсэн ухсан юм. Та бүхэн ч энэ үлгэрийг заавал сайтар уншиж тунгаана буй заа. Үүнд бас аянганы талаар нэлээн дурьдагдсан болохоор дор бүрнээ дотроо тунгаан бодно бизээ. 

Их хар сахиусын тухай хөөсөөр байгаад Монголчуудын Их хар сахиус хэмээн шүтэж ирсэн Гомбо сахиус хүн малд тохиолдох гай зэтгэрийг зайлуулах, тохиолдсон гамшиг зовлонгоос ангижруулахын тулд урин залж тахин шүтэж ирсэн талаар мэдээлэлийг олж уншлаа . Мэдээж дотроо өчүүхэн би хэрхэн тэр сахиусыг  тахиж чадах билээ хэмээн их л өөрийгөө голон итгэл муутайхан өвгүдийнхээ даалгаварыг биелүүлэхээр явсан юм. 

Үйл хавсран хамт явах хүмүүс маань нийлээд 10 хүн болсон тул бас ч гэж итгэл сэргэн даалгаварын биелүүлэн үр дүнг нь ажих л үлдсэн дээ. Харин үнэхээр бас дэлхий даяар тархсан энэ тахал Монгол улсад орж ирэлгүй нэлээн хугацаанд хөл хорио болон бусад арга хэмжээний хүрээнд нэлээн хугацаанд тогтоосон бөгөөд энэ хугацаанд хожиж тахалын талаарх судалгаа шинжилгээ дэлхий даяар хийгдэж вакцин болон бусад урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээний талаарх мэдлэгүүд нэмэгдэж арга хэмжээнүүд авхагдсан тул хохиролыг аль болох бага хэмжээтэй болсон юм болов уу хэмээн эргэн тунгааж байсныг хэлэх юун.

Үйлийн дараа БууЭрЭл маань доорх ерөөлийг хэлээд мордсон юм 

Халхалж хамгаалах түмний заяа

Хамаг монголыг минь тэтгэх болтугай

Хамгаалах их хар сахиус минь

Хамаг барцадыг дарах болтугай

Дархалж мандуулсан хүч бүхэн нь

Даяар олны сэтгэлд буй

Дайчин тэнгэрийн уухай болон

Даян дээрхээс цуурайтах болтугай

Та бүхний мэдлэгт хэрэг болох болов уу хэмээн Гомбогүр сахиустай Монголчууд бид хэзээнээс барилдлага тогтоосон, ямар шалтгаанаар Төрийн их сахиусаар өргөмжилсөн болон сахиусны тус эрдмийн талаар товч мэдээлэл оруулж байна.

 Цогт Гомбогүр буюу Их хар сахиус нь Сажа ёсны дээд ядам Жэдоржэ буюу Хэбазарын “Догшрон хилэгнэсэн” дүр бөлгөө. Их Монгол гүрэн хийгээд Монгол туургатны номын сахиус Гомбогүр нь анх Сажа Бандид Гунгаажалцан бээр ач дүү нар болох Пагва лам Лодойжалцан, Чагнаадорж нарын хамтаар 1246 онд Эзэн Богд Чингис хааны ач хөвүүн Годон Хааны заллагаар Их монгол орноо залран ирсэн цаг үеэс эхлэн шүтэн барилдлагын харилцаа тогтсон бөлгөө. Үүний дараа Их монголын 5 дахь Их хаан Хубилай Цэцэн хааны үед Хаан бээр Пагва лам Лодойжалцанд Хэбазрын эрх авшиг айлдуулах заллага гурвантаа айлтгаж, урьд байгаагүйгээр дурдатгаж хүртээд, энэ цаг үеэс эхлэн Монголын Юан гүрний Их хаадууд үе залгамжлан Пагва ламын удам угсааны Багшид барьж, Гомбогүр сахиусыг төрийн их шүтээнд тахиж байхыг тангарагласан түүх бий.

Түүхэнд дурьдсанчлан Хубилай Хаан 1261 онд Пагва ламыг Улсын Их багшид өргөмжлөн шүтсэнээс эхлэн 1368 онд Их монголын Юан гүрний төгсгөл хүртэл монголын их Хаадууд Хон овогт Сажын Алтан ургийн Дээдэс лам нарыг Оройн дээд лам багшид өргөмжилж байсан юм. Юан гүрний түүхийн бичигт Монголын Их Хаадыг ширээнд залах ёслолын үед заавал гүйцэтгэх ёстой шашины зан үйл нь Шинэ хаан бээр Сажын Дээдэс Улсын Багшаас  эрх авшгийг хүртэж, Цогт Гомбогүр сахиусанд их үйлсээ даатгаж тангараг өргөдөг заншилтай байжээ. Онцгойлох нэгэн түүх болвоос Хубилай Хаан, Өмнөд Сүн улсыг дайлаар мордох үед Цэргийн Их Жанжин Баянгийн дурдатган хүссэнээр Пагва лам биечлэн зааварлаж, Хубилай Хааны албат Балбын Бурхан урлаач Арнигоор Даду буюу одоогийн Бээжин хот дахь Зү-О голын хажууд, гол уруу Гомбогүр сахиусныхаа нурууг харуулж Өмнөд Сүн улс уруу тэргүүнийг нь тольдуулж 1276 онд бүтээжээ. Үүнийхээ үйлс хүчээр, Сүн улсын цэргүүдийн нүдэнд Монголын Цэргийн жанжин нь аймшигтай том хар хүмүүн болж харагдан цэргүүдээ удирдан ирж буйг хараад Сүн улсын цэргүүд машид айн зугтан одсонд Баян жанжин үтэр түргэн Өмнөд Сүн улсыг эрхшээлдээ оруулж байсан түүхтэй. Энэхүү гайхамшигтай түүх нь Түвдийн түүх зохиолд дурьдагдаад зогсоогүй, Хятадын хуучин түүхийн бичигт тод дурьдагдсан байна. Тэр түүх нь Сахиусны дуганы чулууны хуучин бичээст дурьдсанаар “Их хар Гомбогүрын” үйлсийн хүчээр Монголын Хаадуудын эрх мэдэл, эд баялгийн үйлс машид дэлгэрчээ, тиймээс Гомбогүр сахиус нь хүч үйлсээр хязгаарлашгүй сахиус болохыг тунхаглаад Улсын Их ордонд залан, тахилга соёрхлыг өргөж байхыг өгүүлжээ. Хятад, Түвд, Монгол тэргүүтэй улс гүрнүүдийн түүх бичигт Монголын Хаадын дурьдатган зарлигласны дагуу Сажын дээдэс лам нар Гомбогүр сахиусны үүднээс тахилга бүтээл үйлдэж, үүний үрээр Монгол оронд хүн амьтны өвчин зовлон амирлан, муу бүхэн арилж, хур бороо цагтаа бууж, ургац төл арвин авч байсан тухай дурьджээ. Ер нь Монголын Их Хаадын түүхтэй Гомбогүр сахиус нь салшгүй холбоотой юм. Гомбогүр Сахиус нь Их Монгол гүрний Төрийн их сахиус бөгөөд Дэлхийн талыг эзэгнэн тод томруун бичигдсэн сүр жавхлант Их Монголын түүхийн өмнө Гомбогүр сахиустай холбоотой түүхийг санан дурсаж бичсэн байна . Манай Монгол орноо олон үе шүтэн тахисаар ирсэн байгалийн чулуугаар урласан асар их адистад төгөлдөр нэгэн нандин Гомбогүр сахиус эдүгээ хүртэл Эрдэнэзуу сүм музейд хадгалагдаж буйг сүсэгтэн түмэн эрхэмлэн дээдэлдэг. Мөн түүнчлэн Монголын бага хаадын үе буюу Монголд бурхны шашин 3 дах дэлгэрэлтийн үед Автай сайн хаан Эрдэнэзуу хийдийн Гол зууг бүтээгээд Монголын Их хаадын Төрийн их сахиус болох Гомбогүрийг бүтээн залж Монгол орон, хүн зоноо даатгаж байсан түүхтэй. Тэр ч утгаараа Монголчууд бид Эрдэнэзуу – Гомбогүр минь хэмээн хүнд хэцүү үедээ залбиран мөргөсөөр ирсэн.

Гэрийн даалгаварын нэг асуулт бол өргөл барьц 2 ын ялгааны тухай байсан.

Өргөл гэдэг бол зан үйлийн ач холбогдолтой тухайн орон хангайд үйлийг бүтээхийн тулд онгод, сахиус, хариуцаж даасан тэнгэрүүдэд, лус савдагийг аргадах таацуулах, мөн тухайн үйлийг үйлдэж буй улаач нарт даалгавар болгон өгсөн үйлийн учгийг ухуулж ухааруулахад зориулагдсан билэг бэлэгдэл, тооы ухааны нууцыг ухуулан таниулах зорилготой зүйлийг хэлээд байна уу гэж тунгааж байна.

Харин барьц гэдэг бол аливаа нэгэн сайн муу үйлийн үрийг хөнгөлөх,  хэрэв хар үйлийн хар хорыг газар дэлхийд шингээн нимгэлэх зорилгоор тухайн үйлийг гаргаж байгаа улаачид цаашид үйлийн барцадыг гаргахад зориулагдсан зүйл байх болов уу гэж тунгааж байна. Жишээ нь лус савдаг аргадах үйлэнд тухайн лус савдагийн харж хамгаалдаг  газар оронд хохирол учруулснаас болж үйлийн үрээр үр хүүхэд нь өвдөх зовох зэрэг сөрөг үр нөлөө гарахад улаач нараар засал хийлгүүлдэг бөгөөд тухайн улаач учир шалтгааныг нь гарган өгч хохиролыг барагдуулахын тулд тухай лус савдагуудаас мэдээлэл авч аргадах хохиролыг барагдуулахын тулд хийх үйлийг нь зааж өгөхөд тусалдаг ба тухайн засал хийлгүүлж буй хүний өмнөөс тодорхой үүрэг хүлээн мод тариж үйлийн үрийг нь газарт шингээж задлах, эсвэл аргадаж тухайн засал хийлгүүлэгч удмын хүмүүст тодорхой хугацаанд хохиролоо барагдуулах хугацааг өгөх зэрэг улаачлах үйлийг хийдэг ба түүнд зориулж хийх үйлэнд барьц авдаг гэж ойлгож байгаа.

 

Эрүүл мэнд, Харилцааны тэнгэрүүдтэй холбоотой тэмдэглэл

Эрүүл мэндийн 12 тэнгэртэй холбоотой буултын тэмдэглэл

Өвгүдийн маань буултыг тосохоор хэдэн хүн ирлээ. 

БуурЭрЭл- аас маань асууж байнаа :

- Сүүлийн үед гэрийнхнийг маань өвчин зовлон их ороох боллоо . Ямар учиртай юм болоо үүнийг засаж залруулах арга чарга байна уу?

- Үр чи юу гэж бодож байна даа өөрөө? 

- Үр нь сайн мэдэхгүй болоод таниас асууж тодруулах гэсэн юм. 

- 9 хүслийн талаар сонсож байсан уу? Ер нь чи юу хүсдэг юм? 

- Эрүүл энх , идэж уух өмсөж зүйхээр дутаахгүй амгалан сайхан амьдармаар байна

- За тэгвэл эрүүл амьдрахын тулд юу мэдэх хэрэгтэй вэ? 

- Өвчингүй байх хэрэгтэй?

- Тэгвэл тэр өвчин чинь яагаад бий болоод байгаа шалтгааныг бодож байв уу? 

- Үгүй ээ

- Хүмүүн амьдрахын тулд яадаг юм? Амьсгалж, идэж ууж, хөдөлж байх ёстой биз? Амьсгалах агаар чинь цэвэр үү? Идэх хүнс чинь эрүүл зөв хүнс үү? Үйл хөдлөл чинь хир байна? Энэ бүхний хариултыг олж авахын тулд мэдлэг хэрэгтэй байгаа биз дээ? Ингээд өвгүн надаас асууж явна уу? Өвгүн миний хэлснийг чи биелүүлж чадах уу?

- Чадна байх гэж бодож байна

- Өдий болтол буруу зуршил дадлын чинь үр болох  зүйл чиний бие дээр өвчин болоод илэрч байгаа гэдгийг эрх биш тунгааж байгаа биз. Өвгүн би харин арай өөр зүйл чамд айлдая. Өнөө энэхэн та бүхний махан биенээс гадна эрчим бие буюу сүнсэн бие  , сэтгэл бие гэдгийг бий гэдгийг чи хүлээн зөвшөөрдөг үү?

-Тиймээ

- За тэгвэл түүнээс эхэлж хэдэн үг айлтгая. Үр чи махан биеэ даа .  Зөв амьсгал , зохист хүнсний хэрэгцээ, зохист амралт  хөдөлгөөний талаар танай энэ замба дээр маш их мэдээлэл байгаа тул үр чи тэгвэл өөрөө олоод тунгааж хичээж заншина буй за. Улаачхан үрээс минь лавлаад асуувал домчийн судрын талаар мэдэж авах биз.  Үр чи их лусын хажууд амьдран суудаг мөртлөө уух ундарга рашаанаа шившээд хүртэхээ ч мэдэхгүй л явах юм. 

 Өвгүн  би удмын үр болохоор чинь сүнсэн буюу эрчим биеийг чинь хариуцая. Харин чиний итгэл сэтгэлгүйгээр өвгүн би дааж чадамгүй. 

- Ойлголоо. Таньдаа итгэж сүсэглэж байнаа.

- Үр чинь энэхэн хорвоод гагцаар амьдардаггүй хэн нэгэнтэй байгаль дэлхийтэйгээ байнга харьцаж байдаг үнэн үү? За тэгвэл тэр харилцааны үр дагавар чинь чиний эрчим биений сүлэлдэлгээнд их бага хэмжээгээр нөлөөлж байдаг. Хэн нэгнийг гомдоосон бол уурлуулсан бол чам руу чиглэсэн сөрөг эрчим орж ирнэ. Хэн нэгнийг баярлуулсан бол чамайг чиглэсэн эерэг энерги бас л чамайг чиглэн ирдэг. Тиймийн учир чи харилцаа гэдэг зүйлийг маш их анхаарч явах учиртай. Өнөө энэ гаригт үр чамд би олон балчир үрсүүдийг баярлуулах нэгэн даалгавар өгье. Балчир үрсийн баяр баясгаланд чин ариун байдаг тул үр чи үнэхээр баярлуулж чадах бол арвинтай их эерэг эрчим чамайг чиглэн ирж чиний эрчмийг сүлэх болно.  Харин хэн нэгнийг гомдоох хэн нэгэнд гомдол тээх аваас үр чамайг чинглэсэн тэрхүү сөрөг эрчим чиний эрчим биеийг сэвтээх болно. Тиймийн учир аливаа хүмүүнтэй харьцахдаа зөвхөн өөрийн талаасаа биш өрөөлийн өмнөөс өөрийгөө тавиж харилцах хүнээ ойлгож байх хэрэгтэй. Хүн гэдэг өөрийгөө өмөөрөх , өрөөл нэгнээс өөрийгөө хамгаалах төрөлх  ариншинтай боловч эрдэм ухаанд суралцахын хирээр бусдыг ойлгох чадамжтай болдог. Хүн гэдэг шатандаа өрөөл нэгнийг эсэргүүцэн  шүүмжлэхдээ өөрөө түүний оронд байсан бол яах байснаа огт тунгаадаггүй . Харин энэ эрдэм мэдлэгийг хуримтлуулаад ирэхээр өрөөлийн оронд өөрийгөө тавиж тунгааж өөрөө би байсан бол яах байсан бэ? гэж бодитоор хандаад эхлэхээр өрөөл нэгнийг ойлгож эхэлдэг. Үүнээс харилцаа гэдэг зүйлийн үндэс зөв тавигдаж эхэлдэг учигтай. Хүн хэмээх нь зөвхөн хүнтэй харилцахаас гадна амьтан ургамал байгаль дэлхийтэйгээ мөнхийн харилцаанд байдаг бөгөөд ан амьтныг хайрлан тэтгээд, ургамал модыг тэтгэн тариад , хангай дэлхийдээ өргөлөө зөв сайхан өргөөд л байвал мөн л эерэг эрчимээр цэцэглэгдэн нар сар этүгэн эхийнхээ иеэлээр эрчим юугаа хурааж байдаг.

За тэгэхээр чи алтан наран ээжээсээ эрчим юугаа хурааж арга ухаанд суралцаж, мөнгөн саран ээжээсээ зөн билгээ сэргээж, эх болсон этүгэн эхээсээ шимтэй бүхнийг хүртэж тэтгэж, энэ бүхнээс суралцсан эрдэмт үрсүүдийн эрдэм мэдлэгээс зохист бүхний талаар танин мэдэж мэдвэл зохихуй бүхнээс суралцаж , зан болгон занших нь . 

Судраас ухаж ойлгосон улаачийн тэмдэглэл

Заримдаа сайн найз нар хоорондоо муудалцаж сайдахыг алийг тэр гэхэв. Муудалцаж сайдалцаж л байж бие биенээ илүү таниж аливаа харилцааныхаа гацааг гаргадаг байх.  Тэр ч битгий хэл анх муудалцаж танилцсан хүмүүс сайн найз болдог гэсэн яриа ч олны дунд байдаг даа. Ингээд бодоход харилцаа гэж ер нь юу гэсэн үг юм бол? Үгийн үндсээр хөөдөг аргаар задлах гээд өөрийнхөөрөө оролдвол Харь Ил Цаа гэж задлаад харь зүйлийг өөртөө ил болгон цайруулах гээд муйхар аргаар хэлчихвэл яах бол ккк  . Ер нь л ямар нэгэн шаардлагын улмаас хэн нэгэнтэйгээ харилцах хэрэг гардаг шүү дээ. Өөрийнхөө хүсэл зорилгыг бусдад ойлгуулах нөгөө талаас нөгөө харилцагчийнхаа бодол санааг ойлгох эсвэл мэдэхгүй чадахгүй зүйлээ бусдаас асууж мэдэх , суралцах зэрэг 2 болон түүнээс дээш талуудын хэрэгцээ нь харилцааг бий болгоод байна уу даа. Талууд бол олон янз байх байх шүү. Хүн хүнтэйгээ харилцах төдийгөөр бас харилцааг хязгаарлаж ойлгож боломгүй мэт. Хүн амьтантай, хүн байгальтай, хүн далд ертөнцийн сүнс гэх мөн чанаруудтай за тэгээд томорвол улс гүрнүүдийн хоорондох харилцаа гээд л олон янз байх юм болов уу.

Алтан судар уншигчийн хувьд мэдээж л судартай холбох гээд үзлээ.

Танилцах, урих, үдэх, гуйх, талархах 

Гэмших, хүсэх, зөвшөөрөх, итгэх, хорлох

Шагшин магтах, болгоомжлох, хөөрөх, харамсах

Гашуудах, таамаглах, татгалзах, эргэлзэх, гомдох

Илэрхийлэх бүхий харилцааг хүн нар олсон ялалт юм  гэжээ

Харин энэ бүх харилцааны аргуудыг хэрхэн хэрэглэх нь хүмүүн бидний ухамсарын түвшингээс хамаараад янз бүр байх ажээ. Эдгээр харилцааны хэлбэрүүдийг ажиглавал ихэнх нь 35 эрдэмд орсон байх юм.  Үүнээс үндэслээд 35 эрдмийн талаар сударт юу гэж бичснийг харвал :

Хүчирхэг 550 шалтгааныг 
Үртэй хүний 9 хүслээр тохинуулах
Үлэмж төгөлдөр 35 эрдмийг нээв гэжээ

Бидний өвөг дээдэс аливаа зүйлийн учир шалтгааныг олж  түүнээс улбаалж зөв хүслүүдээ олсноор хэрхэн харилцан ойлголцолд хүрэх аргуудыг олоод  онол болгочихсон байх юм даа. Тэгвэл харилцааны соёл гэж чухам юуг хэлэх болоо?  Үүнд дээр тохинуулах гэдэг үг их чухал үүрэг гүйцэтгээд байна уу даа гэмээр...
Тэгвэл тохинуулах их үйлс харилцаан дээр үндэслэдэг гэвэл бид зөвхөн хүн хоорондын харилцаанаас гадна хүн гээч нь өөрөө хаана амьдран оршдог юм,   хэрхэн тэр оршин тогтнолтой харьцах ёстой юм, тэр оршин тогтнол ямар тэнцэлд оршдог юм, оршин тогтнох тэнцлийг яаж удаан хадгалж чадах юм, эргээд хүн хүнтэйгээ харьцахдаа дээр өгүүлсэн бүхнийг тунгаан байж харилцааны олон аргуудыг хэрэглэдэг гэдгийг ухалгүйгээр ямар нэгэн тохинуулалт гэж байхгүй мэт.

Харьцах нь үг, дохио, харц, уриа, хариу тав гэж сав шимийн тайлалд бичсэн байдаг.

Энэ бүхний эцэст харилцаа бол танин мэдэхүйн нэг боловсрол юм байна. Энгийнээр хүмүүсийн харилцаан дээрээс харвал үгээр харилцаж , биеийн дохио, харцыг нь ажиглаж үнэн худлыг нь өөртөө цэгнэж , нөгөө талаас хариу нь буцаж ирснээр өөрөө өөртөө харь буюу мэдэхгүй байсан тэр талыг нь , тэр  зүйлийг  нь таниж авч байгаа гэсэн үг.  Үүнийгээ таниж авчихаад ухаарч ойлгож дараа нь амьдралдаа ингэдэг юм гээд хэрэглэж үзээд үнэхээр батлагдвал сэхээрч сэрж боловсорч байна. Харин дээр өгүүлсэн 35 эрдэмийг хэрхэн ашиглаж чадаж байгаагаар харилцааны ур дүй хамаарна бизээ.   Үүнтэй адил байгаль дэлхий, ан амьтан гээд л бүх л зүйлтэй харилцан байж л таниж мэдэх нь байна шүү.

Энэ сэдвийг эхлүүлээд 13 дах эргэцүүлэлээ бичих гэж байна. Тэгээд 13 ын тооны талаар жаахан ухмаар санагдав. Барууныхан 13 ын тоог чөтгөрийн тоо гээд цээрлэх маягтай байдаг юм гэсэн. Харин Монголчуудын хувьд бол энэ тоо тэр чигээрээ цаг хугацаа, орон зайг илэрхийлдэг. Энэ юу гэсэн үг вэ гэхээр 4 зүг 8 зовхис , дээр тэнгэр, доор газар хэмээн бүхий л орон зайн дээр өнгөрсөн одоо ирээдүй гэх 3 цагийг нэмэхээр 13 ын тоо гарчихна. Тэгэхээр их хүчирхэг тоо болж таарах нь.
13 ын тоотой холбогдолтой билэгдэл юу бна гэж хайж байгаад 13 Алтай, Дархадын 13 овооны талаар олж уншсан юм. Бас нэгэн зайран  залуутай уулзаад 13 их ясны овоо  хэмээх газар очиж үзсэн ба тэр овооны хажууд бичсэн бичээсийг уншсан санаанд орж байна.

Орвоотой хоргүй барилдах нь орчлонгийн ЖАМ бөлгөө.
Жамыг танихуй дор ёс гүйцмой
Ёс гүйцэхүй  дор ТӨР бүтмой
Төр бүтэхүй  дор Тэнгэр буумой хэмээн бичсэн байсан юм

Үнэхээр цаг уур, орон зайд ээлтэй зохицохыг амьдрал гэдэг юм бол  Орвоотой хоргүй барилдах тэр ЖАМ гээчийг бид хэрхэн таниж мэдэх билээ ? Харин тэр ЖАМ ыг таниж мэдээд түүнийгээ ёс заншил болгон хадгалсан манай монголчууд төрт ёсыг бий болгож зөв амьдран ирснээрээ тэнгэрийн ивээлийг хүртэж эх дэлхий ээжийнхээ амийг сахисан хөх толботнууд хэмээх нэрийг зүйж ирсэн бөгөөд энэ ёс уламжлалаа үеийн үед хадгалан уламжлуулах айхтар даалгавартай улс .
Энэ даалгавараа биелүүлье гэвэл Хор гээчийг таних хэрэгтэй .
Хор гэж юу юм бэ? гэсэн асуултанд юу гэж хариулах гэж бна даа. Зүгээр энгийнээр ойлговол юутай ч хэн нэгнийг хорлож устгах гэж уулгадаг зүйлийг хор гэнээ гэж үзвэл хорын ард устгал гэж зүйл дагалдаж байх шиг.
Юу устаж болох вэ?
- Амь нас
Амь насыг устгана гэж юу гэсэн үг вэ?
- Идэх хоол , уух ундаа, амьсгалах агаар 3 ыг хордуулбал амь тасрана.
Идэх хоолоо хортой юу хоргүй юу гэдгийг тодлох юм бол хүнсний талаарх мэдвэл зохихуйгаа дээшлүүлнэ гэсэн үг
Уух ус ундаагаа хортой юу үгүй юу гэдгийг хохиролоороо мэдэхээс илүүтэй танин мэдэж өөрсдийгөө хөгжүүлэх нь бидний хэрэгцээ болж байна. Амьсгалах агаар ямар үед цэвэр байх вэ гэдгийг танин мэдэх нь бохирдсон бол яагаад бохирдох болсны учир шалтгааныг танин мэдэх бас л хордохгүй амьд үлдэх хэрэгцээ.
Мэдээж иймхэн юмыг мэдэхгүй хэн байдаг байнаа гэж хүн гайхах л байх.
АС т хорлож байж идэхийг зорилго болгодог гөрөөсийг хижи гэмү гэсэн байдаг.
Өөрөө амьдрахын тулд бусдад хор хүргэдэг гэсэн үг байх нь.
Тэгвэл хижи гөрөөс гэгчээс үүссэн хүн хэмээх зүйл хөгжлийнхөө явцад хорлож идэх зорилгоо хассан үеийг оул хэмээн нэрлэсэн байдаг. Тэгэхээр ямартай ч бусдыг хорлохгүй байхын тулд анхны гэр бүл нэгдэлүүд үүссэн гэсэн үг. Юутай ч бусдад хор хийхгүй гэсэн ухамсарын эх үүсч байна.  Энэ ухамсар хөгжсөөр огоуул буюу бусдыг хорлохгүй байх мэдвэл зохихуйг мэдэж танисаар тодорхой нэг түвшинд хүрээд би хэдийгээр үүнийг хүссэн ч бусад маань ч бас бие биеэндээ хоргүй зохицолдон амьдрах ухаанд суралцах шаардлагатай юм байна хэмээн сэтгэж дараагийн мон ухамсарын түүх эхэлж байх жишээтэй. Харин бусдад хор хүргэсэээр байгаа хижи гөрөөснүүд өөрийн амьдрах орчлоо сүйтгээд бусдын орчил руу халдан довтолж байгаа бүгдийг нь булаан хамж хүчирхэгжсээр байсан болохоор оулууд нэгдэн өөрсдийгөө хамгаалах хэрэгцээ шаардлага гарч ирэх болсоор өөрсдийгөө улам хөгжүүлэн мэдвэл зохихуй руу тэмүүлэн , жамыг танин эхэлж анхны ёс дүрэмтэй болон хүн төрөлхтөний түүх үргэлжилсээр байсан байна. 
Харин бусдыг хорлож идэх хижинүүд танин мэдэх хэрэгцээг мэдэхгүйгээс сонголт хийж чадахгүй зөвхөн булааж идэхийг л зорилго болгосоор ирсэн ба энэ мэт 13 гэмт хижийг хар хижи хэмээн нэрлэж иржээ.
Нээх олон юм ярьж ярьж арай гэж нэг 13 гэсэн тоог хаанаас ч юм гаргаад ирэх юм гэж гайхаж байна уу? Өнөө европ зүгийнхний цээрлээд байдаг 13 шүү дээ .
Хүний явах амжилтын замд саад болдог 6 авир тархи байдаг талаар ГӨ ний Бөөгийн товчион сударт бичсэн байдаг. Түүнийг дарах ухаануудыг ч бас түүн дээр зааж бичсэн байдаг бол МТТТ судар дээр бүх муу зүйлийн эх болдог 7 хар сүнсний талаар маш эртний нэгэн үлгэрт бичсэн байдаг.
Энэ 7 дээр 6 авир тархийг нэмэх юм бол өнөө муу ёрын 13 тоо гарна.
Миний өмнөх бичлэгүүд дээр ч бичсэн байгаа дахиад л энэ 7 хар сүнсний эх дээр  6 авираа нэмээд бичье :

1.Сувдаг
2.Тачаал
3.Аархал
4.Мунхаг
5.Атаархал
6.Шунал
7.Хонзон

6 авир тархи

1.Болхи
2.Залхуурал
3.Бардамнал
4.Шантрал
5.Атаархал
6.Тогтворгүй байдал

Энэ 13 дотор атаархал гэсэн үг  2 давтагдаж орсон байхыг анзаарсан байх.
МНТ дээр ч бас Тэмүүчин , Жамух нар 13 , 13 хүрээ болж Далан балжуудад байлдаж Жамух ялаад далан тогоонд чоносын эрчүүдийн чанаж цаазалсан байдаг байхаа...
Их засаг хуулинд цаазаар авах 70 заалт байдаг юм гэнэ лээ. Энэ л 13 мууг дарах 70 арга бас байдаг гэнэ лээ. Чухам үүнээс л далыг далуулаа гэх хэлц гарсан ч юм уу хэн мэдлээ.
Чухам энэ хорыг мэдэх хэрэгцээн дээрээс сонголтоо хийж зорилгоо гаргасан бол 70 аргаа танин мэдээд хэрэглээд үзвэл өнөө орон зай цаг хугацааг хариуцаж чадах ч юм бил үү.

Арван гурав, арван гурав, Дал, Дал гээд байгаагийн учрыг ухаад үзэх юм бол сонирхолтой байх болно. Монголын нууц товчионд " далан тогоонд буцалгаж" гэдэг нь далан учгаар шүүж, далан буруугаа хүлээж, анхны уулзвар далаа олох гэсэн үг юм гэж тайлсан байдаг. Дал бол хамгийн ойрхон байдаг уулзвар. үзүүр нь бол хамгийн хол нь. Тэгэхээр далаа олно гэдэг нь анх эхэлсэн газраа олох буюу хаана төөрч алдснаа олно гэсэн утгыг илэрхийлж байна уу даа...

Гэрэл байхад суудэр байдаг орчлонгийн жам бөлгөө. Сайн хүн байхад саар муу хүн гэж байдаг боловч чиг саар муу хүн хэмээх нь өөрийн дотор байдаг  эдгээр 13 муу зан чанаруудаа дэвэргэж түүнийгээ дарах  эрдэм мэдлэг ухаан дутсан нэгэн л байдаг.

Тиймийн учир хэнтэй ч харилцахдаа эдгээр бүхнийг нь цэгнэн хэрхэн түүнийг тохинуулах ухааныг хөглөх чадварт суралцах хэрэгтэй болдог. Үүнийг дарах аргуудыг  олон сударт энд тэнд жишиглэн  бичсэн байдгийг ухааран харилцаандаа буулган хатууг зөөллөж, аргадаж , өөрт нь бурууг нь ухааруулах оосуу заль , суу ухаануудын зөөлөн сэтгэл, дайчин чанараар ухааруулж суралцвал зохилтой. 

Харин өөрийн үйлдэл бүхэндээ доорхи ёс ёуртахууны жаягийг бүү зөрч . Ёс суртахуун нь монгол ухааны 9 жаягтай

1. Нэгийг аврахад нөгөөг нь бүү хохироо - тэнцэл

2. Хэрэглэсэн бол төл - тэнцвэр 

3. Арыг харж ачлалыг бүү түгээ - голч

4. Эхийг нь бүү бохирдуул, адгийг нь бүү хатаа - хязгаар буюу хэмжээс

5. Хэдий чинээ хүнд өгч чадна, төдий чинээ эзэрхэн ноёрхоно - жин

6. Өв мөр үр 3 ыг үлдээ - чанар

7. Аливаа зүйл хөгжилдөө, хөг ижилсэх утгатай байдаг - андын гэрээ

8. Мэддэгтээ эзэн болж, мэдэхгүйгээ 99 тэнгэрээс асуу- тогтворжуулалт

9 .Мон гол бай - төгс 

Тэмүүлэх чигчийн минь хэм хэмжээс ёс суртахууны 9 жаягт байж чадаж байж бидний монгол хэмээх үндэстэн оршин байгаагийн үр дүн болох бид байгаа бөгөөд энэ чанарыг алдагдуулах гэсэн гадныханы тархины угаалт бүрээс зөөлөн сэтгэл, дайчин чанараараа тэсэж гарсан  ёс заншлын хэлхээ өнөө ч бидний яс цусанд бат суусных биз. Харин бидний хариуцлага бас л энэ л ёс суртахууны жаягаа үр хүүхдүүддээ уламжлуулахад оршсоор ирсэн бололтой.
Үнэхээр л бид өршөөлийн хуулиар биш тэнцвэрийн хуулиар хатуу жаягт ард түмэн байсаар ирсэн өвгүдийн түүхийн мөн чанарыг ухахгүйгээр түүнийг үр хүүхдүүддээ уламжлуулахгүйгээр Монгол байх хэмээх төгсийг хэрхэн он цагийн уртад хадгалах билээ дээ.
Сэрэхүйгээр биш заншихуйгаар сэрж тохинуулсан гэх Алтан судрын үгсийн утга үүнээс ундрах биз ээ.